Hoe Rusland complottheorieën tot in de Vlaamse huiskamers krijgt: VRT NWS onderzocht 3 miljoen berichten op Telegram

Op 24 februari rollen Russische tanks Oekraïne binnen.  Diezelfde dag post een anoniem account WarClandestine een kaartje op Twitter met daarop de locaties van (zogenaamd) geheime Amerikaanse biolabs in Oekraïne. De laboratoria zijn volgens het bericht stiekem gefinancierd door het Pentagon, en dit is dan ook de echte reden waarom Rusland aanvalt. '"Holy shit! Ik denk dat ik iets op het spoor ben", meldt de schrijver erbij. 

Het kaartje gaat via Twitter en nadien ook andere sociale media in ijltempo de wereld rond. In de labo's worden volgens WarClandestine virussen gekweekt, bedoeld om Rusland aan te vallen. Het verhaal haalt ook het miljoenenpubliek van de Amerikaanse complotwebsite Infowars.

Twee dagen later duikt exact hetzelfde kaartje ook op in Russische staatsmedia, met exact dezelfde boodschap: Amerika ontwikkelt biologische wapens in de labo's en dat is één van de motieven voor de 'speciale operatie'.

Was het toeval of niet dat op Russische staatsmedia meteen hetzelfde kaartje getoond wordt? VRT NWS analyseerde samen met het weekblad Knack en het Nederlandse Pointer zo'n drie miljoen berichten op het berichtenplatform Telegram. Berichten uit meer dan 300 Nederlandstalige kanalen die soms vele tienduizenden leden tellen.

De conclusie is opvallend: Rusland speelt handig in op verhalen die rondgaan in die groepen. Ze worden versterkt en uitvergroot. "En dat met maar één doel: verwarring en twijfel  veroorzaken in het westen", zegt Ylia Yablokov van de universiteit van het Britse Sheffield en expert in Russische propagandatechnieken. 

Waarom een onderzoek op Telegram? De berichtenapp Telegram (vergelijkbaar met Whatsapp, maar met groepen met tienduizenden leden) is erg populair in Oost-Europa en geldt er als één van de belangrijkste plekken waar mensen nieuws consumeren, belangrijk dus voor de Russische propaganda. Maar in het westen is de app ook in trek bij complotdenkers, extreemrechts en antivaccinatiegroepen. Desinformatie en nepnieuws gaan er bijzonder vlot rond en in tegenstelling tot op pakweg Twitter en Facebook is er ook geen externe controle op het verspreiden van nepnieuws. 

Ook 'WarClandestine', de verzender van het Oekraïense kaartje, is erg actief op Telegram onder een ander pseudoniem: 'BioClandestine'. En zo kunnen we nagaan hoe een verhaal vanuit de Verenigde Staten, aangewakkerd door Rusland, zich verspreidt in België en Nederland. 

De echte naam van 'WarClandestine' of 'BioClandestine' is Jacob Creech. Een Amerikaan uit Virginia, naar eigen zeggen voormalig restauranthouder en veteraan bij de Nationale Garde. De man wordt gelinkt aan de QAnon- beweging, een complottheorie die gelooft dat de wereld wordt geregeerd door een geheime en duistere elite.  De man riep ook al op om de Amerikaanse viroloog Anthony Fauci op te knopen. 

In onderstaande TikTok-video maakt Jacob Creech bekend dat hij achter de accounts zit en het bericht over de biolabs verspreidde: 

De impact die hij heeft met het posten van berichten is niet klein. Dat blijkt als we analyseren hoeveel berichten er met het onderwerp 'biolabs' verschijnen in de app. Voor zijn post met het kaartje gaat het onderwerp nauwelijks rond. Daarna zeer snel. En opvallend: telkens speelt Rusland in op de berichten en geruchten die rondgaan. Eind mei wordt zelfs beweerd dat ook de apenpokken uit zo'n Oekraïens labo afkomstig zijn.

Deze grafiek toont hoeveel berichten er verschenen op Telegram tussen 24 februari en 16 juni. De pieken vallen samen met berichten die werden verstuurd door ofwel QAnon-aanhangers, ofwel Rusland zelf.  

Rusland speelt handig  in op de verhalen die de ronde doen. Ook op het gerucht dat de apenpokken uit zo'n biolab zouden komen. Dat zien we op 2 juni. Die dag wordt de Nederlandse blogster Sonja Van den Ende uitgenodigd in de burgerkamer van de Russische Federatie in Moskou, een door Poetin opgericht adviesorgaan. Van den Ende reist als enige Nederlandstalige mee in het zog van het Russische leger als embedded journalist door Oekraïne. En ze brengt net als veel anderen die meereizen bijna uitsluitend pro-Russische verhalen. 

Ze mag in die officiële commissie verkondigen dat de apenpokken, na corona, het tweede van tien virussen is dat uit de biolabs van Oekraïne komt. "Heel Europa is betrokken in de bio-terroristische oorlog tegen Rusland", speecht ze.  Haar toespraak wordt later ook op Twitter gedeeld door de Russische ambassade in Nederland, waardoor het verhaal ook hier een publiek vindt. Haar uitspraken steunen op geen enkel bewijs, maar Rusland deelt ze meteen met een Nederlandstalig publiek.

Ook in Belgie en Nederland worden de vele verhalen over biolabs vlot gedeeld. En vaak ook in groepen die op één of andere manier verwijzen naar QAnon. Populaire verspreiders zijn vooral Nederlanders. Zo is er het populaire kanaal Steven's Real News Corner met meer dan achtduizend leden, het telegramkanaal van de Limburgse QAnon-aanhanger en dirigent Steven Walker.  Ook berichten van een zekere Gerrit Brendel worden volop gedeeld. Brendel is Curaçaoënaar, UFO-spotter, maar is ook al even hard verknocht aan QAnon. Nog andere QAnon-aanhangers duiken op.

In Vlaanderen zien we kanalen als 'Wakkere Belgen' en 'België is Wakker', kanalen waar pro-Russische propaganda en wantrouwen tegen de coronamaatregelen hand in hand gaan. Opvallend: ook zij verwijzen vaak naar bronnen als Infowars en WarClandestine. Ook 'alternatieve' media springen mee op de kar. Sinds de start van de oorlog vinden we een veertigtal artikels terug die gaan over de biolabs, ook hier vaak verwijzingen naar Infowars, en de Russische propaganda.

Als we via programma's als Crowdtangle nagaan hoe die verhalen gedeeld worden op sociale media, blijkt dat het al snel om tienduizenden lezers gaat. 

En zo raakt een verhaal dat start met een Amerikaanse tweet en wordt versterkt door Russische propaganda, met gemak tot in heel wat Vlaamse en Nederlandse huiskamers. "Af en toe gelooft een Belg die dat leest het verhaal en begint hij te twijfelen of hij wel altijd de waarheid te horen krijgt. Dat is het uiteindelijke doel. Twijfel en verwarring zaaien om zo het Russische narratief dominant te maken", zegt Ilya Yablokov, expert in Russische propagandatechnieken aan de universiteit van het Britse Sheffield. 

We legden ons onderzoek ook voor aan enkele andere internationale experten. De Amerikaanse QAnon-expert Mike Rothschild ziet een duidelijk patroon: "QAnon gaat in essentie over een geloof in goed en kwaad. Het hele Oekraïne-verhaal past daar perfect in, zeker als je het wantrouwen van een deel van de bevolking ten opzichte van de coronapandemie bekijkt. Ook die zou in het leven geroepen zijn door een 'kwade' elite. In Oekraïne gaat het dan om die kwade elite die biolabs misbruikt. Rusland weet dat en gebruikt dat. Dat doen ze keer op keer. Ook bij de aidsepidemie in de jaren tachtig werd trouwens beweerd dat die uit een biolabo kwam." 

"Er is een duidelijke wisselwerking zichtbaar tussen QAnon-groepen en de Russische staat", zegt Jelle van Buuren, docent veiligheidsstudies aan de universiteit van Leiden en gespecialiseerd in complotdenken. "Door de voortdurende herhaling en het steeds meer als bewijs te presenteren van de complotverhalen wordt een nieuwe werkelijkheid gecreëerd."