‘Persuasion’ oogst bakken kritiek. Waarom ligt het toch zo gevoelig, een roman van Jane Austen verfilmen?

Van weinig auteurs – behalve Shake­speare, hij is een geval apart – werd het werk zo vaak, of zelfs zo vrij, opgevoerd als dat van de Britse schrijfster Jane Austen (1771-1817). Op het podium, op het scherm en in boeken werden haar romans al omgetoverd tot slapsticksketches, fantasyverhalen, extravagante Bollywood-producties en pittige romcoms. De verhalen speelden zich plots af in onder meer Cincinnati, Delhi, Fire Island, Los Angeles en het moderne Londen. Ook het slaperige stadje Fork was het decor voor de vampierenroman Twilight, geïnspireerd op Pride en Prejudice.

Dus waarom zorgt deze nieuwe bewerking – Carrie Cracknells sensationele versie van Persuasion, nu op Netflix – ervoor dat veel kijkers even van razernij moeten bekomen op hun chaise longue. Wat leidde bijvoorbeeld filmcriticus Dana Stevens ertoe om de film te beschrijven als “niet enkel de slechtste bewerking van Austen, maar een van de slechtste films van de laatste tijd”?

Het antwoord moet worden gezocht bij de hoge verwachtingen van de Austen-fans: een bij uitstek gepassioneerd en kritisch publiek. Het probleem is niet dat Cracknell zich in haar filmversie vrijheden veroorlooft – dat doet elke herwerking – maar wel welke vrijheden ze kiest.

Worstelen met spijt

Persuasion is de minst uitbundige van Jane Austens zes bekendste romans. Het is het laatste boek dat ze afwerkte en het werd gepubliceerd in 1818. Het is rustiger en ­introspectiever dan haar beter onthaalde verhalen. Toch roepen veel Austen-fans het uit tot hun favoriet. Anne Elliot, de 27-jarige heldin, is meestal diep in gedachten verzonken. Ze worstelt met spijt en het lijkt alsof ze troost vindt in de gedachte dat ze meer een bijrol in het leven van anderen speelt dan de hoofdrol in haar eigen verhaal.

Toen de trailer van Persuasion werd gelanceerd, kwamen verontwaardigde Austen-puristen in opstand. Plotseling was Anne niet langer een ingetogen, in gedachten verzonken en stilzwijgend lijdende vrouw, maar iemand die hardop klaagt en haar zelfmedelijden uitspreekt. Ze spreekt à la Fleabag rechtstreeks tegen de camera en maakt gemene opmerkingen over haar familieleden tegenover de kijker. Wanneer ze op een zeker moment spreekt over Captain Wentworth, de man van wie ze nog steeds houdt maar die ze enkele jaren geleden domweg heeft afgewezen, merkt ze op dat “we nu erger zijn dan exen, we zijn vrienden”. Een vreselijk anachronisme.

De film bevestigde vervolgens het misnoegen van de fans. Het gevoel leek te heersen dat vrolijke historische verhalen met een pittige, uitbundige en emotioneel capabele heldin goed genoeg zijn voor series zoals Bridgerton en Dickinson, maar niet voor Jane Austen.

Journalist Chelsey Sanchez schreef in Harper’s Bazaar dat de personages “onherkenbaar” zijn geworden. “Zou Anne Elliot gemene oneliners vol girlpower sneren naar een publiek?”, schreef ze. “Zouden we dat zelfs wel willen? Wanneer we de schoonheid van wat tussen de regels door gezegd wordt – Austens grootste vertelkracht – verliezen, wat krijgen we ervoor in de plaats?”

De beste bewerkingen van Austen zijn zowel trouw aan de sfeer van het origineel – de ruwe plot en de manier waarop personages met elkaar en met de maatschappij in interactie gaan – als overtuigend in de wereld waarin ze geplaatst worden. Zelfs als die wereld bestaat uit een groep homomannen op zoek naar liefde en bedpartners op het huidige Fire Island, in de gelijknamige Hulu-film.

Amy Heckerlings Clueless (1995), dat Emma naar een door status geobsedeerde middelbare school in de nineties in Beverly Hills katapulteerde, was een groot succes omdat Heckerling toont dat ze net zoals Austen zelfs de kleinste sociale degradaties kan bevatten. De protagonist kreeg een heerlijk moderne naam – Cher Horowitz in plaats van Emma Woodhouse – en werd vertolkt door Alicia Silverstone. Zij wist op een geweldige manier Emma’s hautaine zelfvertrouwen neer te zetten, net als haar minder sympathieke hooghartigheid, en kracht om haar fouten toe te geven en goed te maken.

Hetzelfde geldt voor Emma Thompsons scenario voor Ang Lees Sense and Sensibility (1995). Thompson gaf het verhaal een feministisch kantje: ze benadrukte de oneerlijkheid van het eerstgeboorterecht en toonde de problemen van een ongetrouwde vrouw met een onzekere financiële toekomst. Toch bleef ze tegelijkertijd trouw aan de emotionele waarheden en romantische mogelijkheden van het origineel.

En Autumn de Wildes strak gestileerde Emma (2020) leek wel kabukitheater: met een sterk en gevat kleurenpalet, opvallende en eigenaardige kostuums en in het spel werden alle vormen van klucht en erotisch verlangen uitvergroot. De Wilde creëerde echter herkenbare personages die zich gedroegen zoals ze moesten.

Roddelend koor

Schrijvers en theaterauteurs die Austens werk hebben bewerkt, zeggen dat het de uitdaging is om het verhaal binnen de lijnen van haar levensopvatting te houden en toch duidelijk te zijn waarmee gespeeld kan worden.

“Je moet de regels kennen om ze te kunnen breken en je moet duidelijk zijn over wat de regels in jouw werk zijn”, zei acteur en theaterauteur Kate Hamill. Een van haar theaterbewerkingen van Austen is een luide versie van Sense and Sensibility met een roddelend koor vol kritische bemoeiallen. “Het moet zowel leuk zijn voor mensen die genoten hebben van het originele boek als voor mensen die er niets mee hebben.”

De Britse auteur Gill Hornby, die de romans Miss Austen en het onlangs gepubliceerde Godmersham Park schreef waarin Jane Austen zelf optreedt, zei dat ze erg verdraagzaam is ten opzichte van fantasierijke bewerkingen, maar geeft een paar aandachtspunten mee. “Mijn instinct vertelt me dat alles kan werken zolang de personages hetzelfde zijn gebleven en de grootste morele kwesties – snobisme is walgelijk, roddelen is schadelijk en niemand houdt van een blaaskaak – grondig genoeg aan bod komen”, schrijft ze in een e-mail.

Ook geeft Hornby aan dat de taal van de bewerking moet aansluiten bij het milieu. Een van de vreselijkste aspecten van de nieuwe Persuasion is de manier waarop personages moderne uitdrukkingen gebruiken in wat lijkt op een historisch drama met Regency-decor en -kostuums. (Dickinson, de koortsdroom op Apple TV+ die een alternatief verhaal voor de dichter Emily Dickinson voorstelt, komt wel weg met de anachronismen. De reden ervoor is simpel: het ligt er erg dik op, niemand heeft ooit zo’n 19de-eeuwse Amerikaanse familie gezien.) Het is erg raar om een personage uit Persuasion te horen verklaren dat “als je een vijf bent in Londen, dan ben je een tien in Bath”.

“Je mag gewoon niet overdrijven”, zegt Hornby. “Als je de traditionele kostuums behoudt, moet je ook de taal behouden. Ik bedoel niet dat je Austen woord voor woord moet citeren of zelfs volledig in haar stijl moet praten. Natuurlijk moet je bij een film wat meer toegevingen doen om realistisch te blijven dan bij een boek. Er bestaat wel een middenweg: een toegankelijke en geloofwaardige vertaling.”

Nat T-shirt

Misschien nog meer shockerend is dat de nieuwe bewerking de enorme traagheid van de roman niet toepast in de film. Dat doet de melancholische toon teniet en verpest zelfs Austens voorzichtigheid om haar personages niet te snel hun gevoelens of motieven te laten onthullen. “Door het komische narratief te scheiden van het tragische ondermijnt de film Austens opzet”, schreef Emmeline Cline op LitHub. “Ik denk dat ze ons wilde laten wenen, niet lachen.”

Natuurlijk zal geen enkele Austen-bewerking ooit de strengste fans kunnen bekoren. Er was zelfs commentaar op misschien wel de beste scène in de zesdelige BBC-reeks Pride and Prejudice (1995): wanneer Mr. Darcy (Colin Firth) uit het meer stapt na een zwempartij en zijn natte T-shirt tegen zijn knappe borst kleeft.

Hamill, die ook klassiekers van andere auteurs naar het podium vertaald heeft, zegt dat ze ooit als reactie op een van haar stukken een mail kreeg van een Austen-fan die begon met “Beste Ms. Hamill, hoe durf je?” “Ik heb nog nooit een boze fan van Bram Stoker, Homerus of Hawthorne voor mijn deur gehad”, zei ze. “Fans van Jane Austen zijn opvallend gepassioneerd.”

 © The New York Times