Lege stranden en lange rijen bij de voedselbank in Odessa

Bij een koffiebarretje aan het flaneer-fietspad langs het strand van Odessa meldt zich halverwege de middag eindelijk weer eens een klant. Het weer is prachtig, het water rustig, de koffie Italiaans, en het hoogseizoen op zijn hoogst – in andere jaren had het hier vol gezeten met Oekraïners, Turken, Amerikanen, Arabieren, en ja, Russen. Maar nu is het pas de derde klant van de dag. Ook het strand is leeg, op de rode bordjes met doodshoofden na. In het water drijven alleen mijnen.

Toch werkt Sergei Velitsjko vandaag, en maakt de koffie. Zijn baas houdt de tent open voor de medewerkers, zegt hij. “Zo verdienen we nog iets. Ook al verdient hij niets aan ons. Het is de wil om zo veel mogelijk te doen alsof het leven gewoon doorgaat.”

De oorlog is Oekraïne duurt nu vijf maanden, en het land is deze zomer in een nieuwe fase beland. Na de Russische invasie en de Oekraïense overwinningen rond Kiev, Charkiv en Mykolajiv zijn de fronten min of meer gestabiliseerd in het oosten en het zuiden. De dorpen en steden die zich in de winter en lente nog schrap zetten voor de komst van de Russen, zoals ook Odessa, proberen de draad weer op te pakken, ondanks de raketten die er regelmatig neerdalen.

Dus zijn de zandzakken en stalen kruisen die de weg naar het centrum versperden weggehaald en zitten er ’s avonds mensen op de terrassen aan het bier en de waterpijp. Op zondagmiddag is de stad weer op zijn mooist, als de vrouwen hun hakken aantrekken en er wordt gedanst in de straten. Op donderdag gaan de inwoners naar de opera, die in maart nog een tank op het bordes had staan. De avondklok gaat pas om elf uur in, vier uur later dan voorheen, en alcohol is weer tot het begin van de avond toegestaan (daarna serveren creatieve obers het bier verstopt in theepotten).

Maar de rijen voor de voedselbank zijn ’s ochtends wel veel langer dan in maart.

Heroïsch verzet

Want ook al hebben de Oekraïners de Russische bezetters uit 80 procent van hun land kunnen weren, de gevolgen van de oorlog worden overal gevoeld. Het gemis en de pijn van vechtende, gesneuvelde of gevluchte vrienden en familieleden, maar ook de zorg om zelf het hoofd boven water te houden. Het heroïsche verzet van de eerste maanden is voor veel Oekraïners verworden tot een alledaagse strijd om de eindjes aan elkaar te knopen.

“We redden het net”, zegt Marina Kharina, een biologielerares van in de twintig, terwijl ze met een zak vol groenten en rijst wegloopt bij een voedseluitgiftepunt twee blokken van de opera. “We halen hier eten, zodat we de huur kunnen betalen. Mijn man is zijn baan als vertegenwoordiger kwijt, maar ik geef nog steeds les. Vooral op afstand, veel kinderen zitten in het buitenland.”

Oekraïne is niet alleen in een oorlog, maar ook in een oorlogseconomie beland. De kosten van eten zijn volgens de Nationale Bank van Oekraïne sinds vorig jaar met 35 procent gestegen, de kosten van brandstof met 90 procent. Bovendien zijn veel mensen hun baan kwijt.

Het is lastig om precieze werkloosheidscijfers te geven, doordat er zo veel mensen zijn gevlucht. Het aantal banen is volgens de internationale arbeidsorganisatie ILO gedaald met 4,8 miljoen, ofwel 30 procent van de vooroorlogse werkgelegenheid. In de banen die nog wel bestaan wordt veel meer met de duimen gedraaid dan vroeger, zoals door Sergej Velitsjko in zijn koffietentje. Economen schatten dat de totale daling van het nationaal inkomen dit jaar daardoor op zo’n 35 tot 45 procent uitkomt.

Armoedegrens

En dat is nogal wat, in een land waar sowieso al een op de drie inwoners onder de armoedegrens leefde. Het gemiddelde inkomen per hoofd van de bevolking bedraagt in Oekraïne zo’n 5.000 euro. Met een prijspeil dat drie tot vier keer zo laag is als in België, is de koopkracht van een gemiddelde Oekraïner ongeveer een derde van die van een Belg.

De eerste maanden hielden de Oekraïners het uit door reserves aan te spreken en geld te lenen. Inmiddels raken de bodems van de spaarpotten in zicht. Huisbazen strijken over hun hart en hebben de huur gehalveerd, zegt Kharina, of, zoals in het geval van Velitsjko, helemaal opgeschort. Dat helpt de huurders, maar leidt wel tot minder geld in omloop. 

Ook de uitbaters van restaurants en eettentjes langs de boulevards en pleinen van Odessa hoeven minder huur te betalen: de meesten maar een kwart. De eigenaar van een Turkse dönertent, een van de weinige die open zijn, beklaagt zich over de 60 procent huur die hij nog moet betalen, en blijft daarom bier en wodka schenken. “Ik moet het toch ergens vandaan halen.”

Werken wordt als een vorm van patriottisme gezien: met de belasting kan de overheid de oorlog financieren. Maar in een gehalveerde economie komt er niet genoeg binnen om die kosten te betalen. Volgens het IMF komt Oekraïne maandelijks 5 miljard euro tekort op zijn begroting. Oleg Oestenko, een adviseur van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky, denkt zelfs dat het land maandelijks nog 4 miljard meer nodig heeft om werkloosheidsuitkeringen te betalen en vernielde huizen te repareren. Vorige week kon Oekraïne maar net een nationaal bankroet vermijden, omdat het geen aflossingen meer kan betalen aan internationale schuldeisers. Die streken op het laatste moment over hun hart en geven Oekraïne tot eind volgend jaar.

Maar niet alle schuldeisers hebben genade. Het nationale energiebedrijf Naftogaz, dat zelf weinig inkomsten heeft doordat zijn Oekraïense klanten de energierekening niet kunnen betalen en er minder energie wordt verbruikt door gesloten bedrijven en vluchtelingen die in het buitenland zitten, kon daardoor deze week zijn schulden niet aflossen, en dreigt nu ten onder te gaan. Het bedrijf levert ook 17 procent van de overheidsinkomsten – waardoor de schatkistproblemen nog groter dreigen te worden.

Inflatie

Het Amerikaanse ministerie van Financiën zegt te vrezen dat Oekraïne de gaten probeert te dichten door geld bij te drukken, wat onherroepelijk tot nog meer inflatie zal leiden: als er meer geld is terwijl het aantal producten en diensten die je daarmee kunt kopen gelijk blijft, dan stijgen de prijzen.

Overigens heeft niet iedereen daar last van. Voor ijswinkel Taioe staan zwarte Porsches en BMW’s op de stoep geparkeerd – binnen zitten strak geklede jonge mannen en vrouwen met zonnebrillen ijsjes te eten die omgerekend naar de Belgische koopkracht 15 euro zouden kosten. De ongelijkheid in Oekraïne was al enorm, en is er niet kleiner op geworden. Natuurlijk zijn er de corrupte miljonairs die het nog steeds breed laten hangen, maar er zijn ook gewone Oekraïners die bijvoorbeeld dankzij een programmeursbaan voor een westers bedrijf – werk dat nog steeds doorgaat – goed verdienen.

Patriottisch zijn ze evengoed. Wie een bolletje geel en een bolletje blauw neemt krijgt er eentje gratis.

Het probleem is ook dat de export van graan en andere goederen nagenoeg tot stilstand is gekomen, waardoor Oekraïne weinig internationale deviezen binnen krijgt. Door het tekort op de betalingsbalans is de wisselkoers vorige week met 25 procent gedaald.

De totale kosten van de wederopbouw werden op een top in Zwitserland eerder deze maand op 750 miljard dollar geschat. De G7 en de Europese Unie hebben daarvoor tot dusver 30 miljard toegezegd.

Velitsjki, de bedrijfsleider in de koffietent, ziet het vooralsnog somber in. Zijn baas overweegt een soort kooi in het water voor het strand te plaatsen, zodat mensen op die plek toch zonder gevaar de zee in zouden kunnen. De gemeente zou toestemming willen geven, maar het vakantiegevoel blijft ver weg. Eerder deze maand kwam een zwemmer in de regio Odessa om door een ontploffende zeemijn.

Velitsjki stuurt zijn vrouw en tweejarige dochtertje komende week naar Duitsland. De dreiging van een Russische invasie konden hij en zijn gezin wel aan, de dreiging van een economische ineenstorting is groter. “Het wordt ooit echt wel weer normaal”, zegt Velitsjki, die als jonge man het land niet uit kan omdat hij onder de wapens kan worden geroepen. “Maar het wordt eerst slechter voordat het beter wordt.”