80 jaar geleden vertrok eerste trein vanuit Mechelen naar Auschwitz: "Mensen hebben zich zelf aangemeld"

De eerste trein van België naar het concentratiekamp en vernietigingscentrum Auschwitz-Birkenau vertrekt op vier augustus 1942 vanuit een door de Duitsers bezette legerkazerne in Mechelen. "De Dossinkazerne was nog maar pas geopend", weet directeur van het Museum, Memoriaal en Documentatiecentrum Kazerne Dossin Tomas Baum. 

Aan boord waren 999 mensen. Joodse families, waaronder vijftig kinderen. "Het drama van dat eerste transport is dat de mensen zich zelf hebben aangemeld", vertelt Baum.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden Joden aanvankelijk naar de Dossinkazerne gelokt met een Arbeitseinsatzbefehl, ofwel een tewerkstellingsbevel. Ze denken dat ze ingezet worden in de Duitse oorlogseconomie. "Ze zijn dus zelf naar de kazerne gekomen, dat is extra bitter", zegt Baum. 

De allereerste man op de deportatielijst is Alfred Israel Rosendahl, een Duitse, Joodse vluchteling die in Antwerpen woont sinds hij in 1939 uit zijn thuisland verdreven werd. Met zijn Arbeitseinsatzbefehl nr. 92 in de hand, wordt hij als eerste ingeschreven op de lijst van transport 1. Bij aankomst in Auschwitz-Birkenau wordt hij geselecteerd om te werken in het concentratiekamp. Na veertien dagen sterft Rosendahl in gevangenschap.

Hoewel er in Mechelen 999 mensen op de trein gestapt zijn richting Polen, kwamen er in Auschwitz-Birkenau toch maar 998 aan. "Een meisje van 16, Hanna Karpowitz, was ontsnapt", vertelt Baum. 

"Ze is weer opgepakt en is met het tweede transport vertrokken. Wat er daarna gebeurd is, weten we niet. Wat we wel weten is dat de helft van de mensen op het tweede transport bij aankomst meteen vergast is." 

Alle 999 mensen op het eerste transport zijn dus eerst bijeengebracht in de Dossinkazerne in Mechelen, tussen Antwerpen en Brussel. Al hebben mensen op het eerste transport niet erg veel tijd in de kazerne doorgebracht. "Het is op dat moment eigenlijk een beginnend verzamelkamp, een Sammellager", legt Baum uit. "Van daaruit worden mensen getransporteerd naar Auschwitz-Birkenau, een vernietigingskamp, of Vernichtungslager. Dossin is dus eigenlijk de wachtkamer van Auschwitz in Mechelen."

Omdat mensen zich in het begin zelf komen aanmelden na een tewerkstellingsbevel, kunnen de eerste treinen snel gevuld worden en vertrekken. "Na het eerste transport op vier augustus vertrekt het volgende transport al zeven dagen later, op elf augustus", weet Baum. 

"Later zie je dat mensen zich niet meer komen aanmelden, maar dus opgepakt moeten worden, tijdens razzia's of na een verklikking", legt Baum uit. Op die manier duurt het veel langer om voldoende mensen te verzamelen om een trein volledig te vullen." Dan zie je dat mensen soms enkele maanden in de Dossinkazerne verblijven." 

Iemand die de gruwel van de Tweede Wereldoorlog in de Dossinkazerne in Mechelen meegemaakt heeft, is Eva Fastdag. Ze was typiste en moest de transportlijsten voor Auschwitz opstellen. Veel van die lijsten vervalste ze om mensen te redden, maar haar eigen familie heeft ze niet kunnen redden, zo getuigde ze beklijvend in "Kinderen van de Holocaust". Eva Fastdag is vorig jaar overleden, ze werd 104.

Vanuit de Dossinkazerne beginnen de eerste 999 Joodse mensen vanuit België dus aan hun reis naar Auschwitz-Birkenau in Polen. "Het is moeilijk om te zeggen hoe de omstandigheden op het eerste transport precies waren", zegt Baum. "Er zijn maar negen mensen van teruggekomen, we hebben geen directe beschrijving."

Wat we wel zeker weten, is dat het eerste transport nog gebeurde met personenwagons. "In een latere fase – en dat is ook het beeld dat veel mensen hebben – zijn het beestenwagons die helemaal worden afgesloten", zegt Baum. "In het begin zijn het nog derdeklaswagons. Je moet je voorstellen: heel veel mensen die op een trein gezet worden, ook families, want op het eerste transport zaten 51 kinderen."

Na het eerste transport op vier augustus 1942 zullen er tussen 1942 en 1944 nog duizenden Joden en Roma door de Dossinkazerne passeren. In totaal vertrekken er 28 transporten en worden er 25.843 mensen gedeporteerd. Slechts één op de twintig overleeft de deportatie.

"Uiteindelijk gaat dit over mensen. Die individuele verhalen tonen ons het mechanisme van vervolging, van uitsluiting en discriminatie", besluit Baum. "We doen onderzoek om die mensen opnieuw een gezicht te geven, want ze zijn een nummer geworden, naar een kamp gebracht. We willen hen weer als mensen tonen." 

Bij aankomst in Auschwitz-Birkenau wordt er meteen onderscheid gemaakt. Sommige mensen moeten dwangarbeid verrichten, anderen worden meteen vermoord. In "Kinderen van de Holocaust" getuigen overlevenden over het laatste moment dat ze hun geliefden zagen, al wisten ze op dat moment zelf niet dat het de laatste keer zou zijn. Overlevende Paul Sobol is intussen overleden.