De strijd tegen ‘immorele’ winsten van energiegiganten: zo doen andere landen het

“Het is immoreel dat bedrijven recordwinsten maken op de rug van de armsten en met een gigantische kost voor het het klimaat”. Aan het woord is niet een of andere activist, maar secretaris-generaal van de Verenigde Naties (VN) Antonio Guterres. “Ik moedig overheden aan die excessieve winsten te belasten, en de inkomsten te gebruiken om de meest kwetsbaren door deze moeilijke tijd te helpen.” Maar is zijn pleidooi ook realistisch?  

“De olie- en gasprijzen verpulverden het afgelopen jaar alle records”, zegt milieu-econoom Johan Albrecht (UGent). Dat is te wijten aan de oorlog in Oekraïne, een na de piek van de coronapandemie heropflakkerende economie, en teruggeschroefde investeringen in olie- en gaswinning. De gasprijs ligt momenteel met zo’n 200 euro per megawattuur zo’n tien keer hoger dan in 2019. De prijs van een vat ruwe olie schommelt rond de 90 dollar, en kwam in het voorjaar zelfs even in de buurt van 125 dollar, tegenover zo'n 70 dollar vorige zomer.

Zeggen dat fossiele-energiebedrijven goed boeren is een understatement. De vier grootste – Exxon, Chevron, Shell en TotalEnergies – maakten in het tweede kwartaal van dit jaar ruim 50 miljard euro winst. Dat is bijna dubbel zoveel als in dezelfde periode vorig jaar. British Petroleum (BP) rapporteerde onlangs een kwartaalwinst van ruim 8 miljard euro, 3 keer zoveel als in dezelfde periode vorig jaar, en de hoogste kwartaalwinst van de voorbije 14 jaar. Al zijn het niet alleen de olie- en gasbaronnen die poen scheppen. Het Internationaal Energieagentschap (IEA) becijferde dat alle Europese energiebedrijven samen, inclusief de nucleaire en hernieuwbare sector, in 2022 zo’n 200 miljard extra winst kunnen maken.

“Overheden moeten én kunnen iets aan die gigantische winsten doen”, zegt Mathieu Blondeel, expert internationale energiepolitiek aan de Warwick Business School. Een aantal landen deden dat al. Italië voerde een eenmalige overwinstbelasting van 25 procent in voor elektriciteits-, olie- en gasbedrijven. Die moet volgens de regering 10 à 11 miljard euro opbrengen om de impact van hoge energiefacturen op bedrijven en huishoudens te verlichten. Ook het Verenigd Koninkrijk voerde een soortgelijke overwinstbelasting van 25 procent in, die zo’n 6 miljard euro in het laatje moet brengen. “Die voorbeelden tonen aan dat je zo’n eenmalige belasting in principe vrij snel kunt implementeren”, zegt Blondeel.

Minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen), legde vorige maand een voorstel op tafel voor een overwinstbelasting naar Italiaans model. Die zou de extra winst die de energiesector ten opzichte van vorig jaar maakt met 25 procent afromen. Onder meer minister van Financiën Vincent Van Peteghem (cd&v) betwijfelt de juridische haalbaarheid daarvan. Cd&v ziet eventueel meer heil in een uitbreiding van de nucleaire rente, de belasting die Engie Electrabel nu al betaalt op de winst die de kerncentrales genereren. “Er zijn natuurlijk veel meer bedrijven die grote winsten maken dan alleen Engie Electrabel”, zegt Blondeel. “Het voorstel voor een overwinstbelasting lijkt mij te snel afgeschoten.”

De regering zal zich in het najaar over het dossier buigen. “Wij blijven vastberaden over het doel, namelijk dat niemand zich mag verrijken aan de energiecrisis”, klinkt het op het kabinet-Van der Straeten. “We stellen vast dat het al is gelukt in andere landen, toch ook democratische rechtstaten.”

Stok achter de deur

In Frankrijk geeft TotalEnergies een rondje benzine en diesel. Aanvankelijk zou het bedrijf enkel tijdens de zomermaanden en langs snelwegen de prijzen laten zakken. Onlangs kondigde de firma aan de prijzen ook van september tot november met 20 cent per liter te verlagen, en van november tot het einde van het jaar met 10 cent. TotalEnergies liet weten liever een directe duit in het zakje van de consument te doen, dan “via een belasting die onze raffinaderijen zou treffen”. Een overwinstbelasting diende als stok achter de deur om het bedrijf tot die ‘geste’ te bewegen. 

Overwinstbelastingen kunnen volgens Blondeel ook gebruikt worden om de fossiele industrie te stimuleren zichzelf heruit te vinden. “De Britse overheid geeft bedrijven een korting op de overwinstbelasting wanneer ze in de Britse energievoorziening investeren”, zegt Blondeel. “In de praktijk komt dat neer op nieuwe olie- en gaswinning in de Noordzee. Dat is natuurlijk betreurenswaardig, maar dit soort potentiële vrijstellingen zijn wel een nuttig instrument waarmee je bedrijven zou kunnen stimuleren om in hernieuwbare energie te investeren.”

“De beste manier om op langere termijn iets te doen aan de grote winsten van de fossiele industrie, is de belasting op hun producten te verhogen”, zegt Albrecht. “Dat kan in principe morgen al, al krijg je dat met de huidige hoge prijzen natuurlijk moeilijk verkocht. Maar het is wel wat zou moeten gebeuren zodra de olieprijzen weer wat dalen.” 

Fossiele energiebedrijven zullen zich volgens Albrecht genoodzaakt zien een belastingverhoging uit eigen zak te compenseren. “Zij willen de consument niet bruuskeren om te vermijden dat de samenleving snel van fossiele brandstoffen afstapt. Dat is natuurlijk wat we zo snel mogelijk moeten doen, maar de sector wil dat afkickproces het liefst zo lang mogelijk rekken.”