Hoe ons lijf functioneert bij extreme warmte: een bijzondere les anatomie

De hitte betekent dezer dagen overuren voor de thermostaat in ons lichaam. De enzymen in ons lijf, die alle chemische lichaamsprocessen aansturen, functioneren het beste als de binnentemperatuur 37 graden is, en met een oplopende buitentemperatuur komt dat evenwicht in gevaar. Dan komt de hypothalamus in actie, het controlecentrum in de hersenen, dat voortdurend informatie krijgt, uit sensoren in de huid en in het ruggenmerg, over de temperatuur in het lichaam. Wordt het te warm dan gaan er signalen via het zenuwstelsel het lichaam in om een uitslaande brand te voorkomen. Wat doet de hitte met ons lijf?

Huid:

De airco van het lichaam gaat aan: mensen hebben twee- tot vijf miljoen zweetklieren op hun pakweg twee vierkante meter lichaamsoppervlak en die worden razendsnel aangespoord om zweet te produceren. Dat zweet doet zelf niets maar om het te laten verdampen is warmte nodig, die aan de huid wordt onttrokken. Zo koelen we af. De individuele verschillen zijn groot, de een zweet makkelijker dan de ander. Doorgaans zijn mannen wat beter in zweten dan vrouwen. Verder krijgen de de bloedvaten die dicht onder de huid liggen de opdracht om wijder te worden, zodat warmte snel naar buiten kan. Vandaar dat rode hoofd.

Maag:

Het hongergevoel wordt minder, het gevolg van een compensatiemechanisme: als de bloedvaten aan de oppervlakte uitzetten, moeten ze elders in het lijf samenknijpen. Als overal de vaten wijder worden, wordt het terug pompen van het bloed naar het hart een heikele klus. En daarmee ontstaat het gevaar dat de bloeddruk te veel daalt, iets wat het lichaam te allen tijde wil voorkomen. Minder bloed in maag en darmen betekent minder trek en op den duur kans op diarree. Dat effect wordt versterkt doordat we bij warm weer veel drinken en eerder vol zitten.

Hart:

De motor gaat een standje hoger, om het bloed rondgepompt te krijgen. Ook als het zweet niet van ons lijf druipt, verliezen we veel vocht en dat vocht komt vooral uit ons bloed. Het bloedplasma, het vloeibare deel van ons bloed, bestaat vooral uit water en als de hoeveelheid water afneemt, daalt het bloedvolume, zeg maar de totale hoeveelheid bloed in de vaten. Gevolg: het hart moet harder werken om het bloed van hoofd tot teen te krijgen. De huid heeft een behoorlijk oppervlak dus het vochtverlies gaat hard, wat de druk op het hart vergroot.

Enkels:

Na een lange warme dag worden de enkels dik omdat zich daar vocht ophoopt. Als de bloedvaten wijder worden en het vocht uit de vaten treedt, komt dat vocht ook tussen de weefsels terecht. In de voeten is dat effect het sterkst omdat daar de zwaartekracht een rol speelt: de hele kolom bloed drukt op de haarvaatjes, die als een soort theedoek worden uitgewrongen. Even de benen omhoog, kan helpen. De kuitspieren aanspannen ook.

Hoofd:

De vermoeidheid slaat toe, warmte maakt duf. Het kost veel energie om de hele dag de temperatuur op orde te houden, waardoor er minder brandstof is voor de hersenen. Van studenten en schoolkinderen tot kantoorpersoneel, hun prestaties zakken bij een hittegolf, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek: ze krijgen minder werk gedaan en verwerken informatie trager. Voor eenvoudig hoofdwerk (tekst verwerken, rekenwerk, telefoongesprekken) is 22 graden de perfecte temperatuur. Bij 30 graden daalt de productiviteit met 9 procent, zo blijkt uit een Finse overzichtsstudie.

Wat ook meespeelt: hoewel het hart zijn uiterste best doet, zal de bloeddruk ondanks alle inspanningen toch iets zakken, en ook dat maakt suffer. De kans bestaat dat we bij het opstaan wat licht in het hoofd worden. Even de benen bewegen: de kuitspieren kunnen functioneren als een tweede hart en het bloed snel weer omhoog pompen.

Hoogleraar Hopman waakt voor paniek zaaien: die paar warme dagen, daar kan ons lichaam prima tegen, zegt ze monter. Een hitteberoerte treedt pas op als de lichaamstemperatuur boven de 40 graden komt. Pas je gedrag aan, zegt ze: uit de warmte blijven, goed drinken, je niet extreem inspannen en vergeet niet te eten. Wie extreem zweet, en veel drinkt, heeft kans op een zouttekort dus let daarop. Je hoeft geen zak drop leeg te eten, een kop soep kan al helpen. Alleen ouderen moeten oppassen omdat ze minder makkelijk zweten: naarmate we ouder worden, raken we zweetklieren kwijt. Tel daarbij op dat bij ouderen de dorstprikkel minder groot is en het hart vaak zwakker, en het is duidelijk waarom verpleeghuizen deze dagen maatregelen nemen.