Decatur, het Amerikaanse Zwijndrecht: hoe 3M jarenlang het drinkwater van een hele stad kon vervuilen

Vlaams minister van Omgeving, Zuhal Demir (N-VA) is deze week op werkbezoek in de Verenigde Staten. In haar valies zit een van de vervelendste politieke milieudossiers van de voorbije jaren: dat van de PFOS-vervuiling door het chemiebedrijf 3M in Zwijndrecht.

“Ondanks de deal met 3M hebben we het gevoel dat de samenwerking stroef blijft verlopen”, legt woordvoerder Andy Pieters uit. “Daarom zijn we hier, als eersten in Europa, om te overleggen met de lokale overheid, de milieuorganisaties en EPA (het Amerikaanse milieuagentschap, red.).” Uit dat overleg hoopt Demir te weten te komen hoe ze best omgaat met de vertragingsmanoeuvres van 3M.

Vandaag brengt die trip Demir naar de staat Alabama. En dat is geen toeval. Daar, in het stadje Decatur, ligt immers een 3M-fabriek die zo goed als een kopie is van de fabriek in Zwijndrecht. En daar houden de gelijkenissen niet op tussen de beide gemeenschappen aan weerskanten van de oceaan.

De fabrieken in Zwijndrecht en Decatur produceerden allebei de forever chemicals PFOS en PFOA, tot 3M in 2002 de stoffen uitfaseerde. Terwijl de fabriek in Zwijndrecht uit 1971 dateert, is die in Decatur nog tien jaar ouder.

3M bracht veel jobs naar Decatur. In 2011 waren er 1.100 mensen aan het werk, dubbel zoveel als vandaag in de beide 3M-vestigingen in ons land samen. Het maakt van 3M een belangrijke maatschappelijke speler in het stadje. Het bedrijf pakt op zijn website graag uit met alle investeringen die het gedaan heeft in de gemeenschap, van kankeronderzoek over natuurbehoud tot het plaatselijke theater.

Maar de impact van 3M op Decatur gaat veel verder dan werkgelegenheid en filantropische investeringen.

In 1976 al ontdekte het bedrijf dat het personeel van zijn fabriek tot driehonderd keer meer PFAS in het bloed had dan wat het toen zelf “normaal” noemde (inclusief de aanhalingstekens). Dat blijkt uit interne documenten die een onderzoeksjournalist van The Intercept in kon kijken. In 1978, twee jaar later, bleek uit intern onderzoek op laboratoriumdieren dat de forever chemicals voor zware gezondheidsproblemen zorgden. 

Tot vandaag de dag blijft 3M ontkennen wat onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek sindsdien keer op keer bevestigd heeft: dat PFAS in verband gebracht wordt met (onder andere) kanker, verminderde immuniteit en vruchtbaarheidsstoornissen. Toch beweerde senior vice president Rebecca Peeters vorige zomer nog in het Vlaams Parlement dat er geen rechtstreeks verband is tussen PFOS en gezondheidseffecten.

Maar terug naar Decatur. De daar geproduceerde PFAS belandden niet alleen in het bloed van de werknemers, maar ook in het milieu, en zo in de lichamen van de inwoners.

Zo belandde industrieel afval van 3M, dat met PFAS vervuild was, jarenlang op verschillende storten in en rond Decatur. Storten waar later onder andere een school op werd gebouwd, zo stelde een ploeg van het VPRO-reportageprogramma Frontlinie in april van dit jaar nog vast.

Daarnaast liet 3M minstens twintig jaar lang vervuild slib gebruiken uit zijn gezuiverd afvalwater om akkers mee te bemesten. Op die manier belandden er PFAS op maar liefst 2.000 hectare akkergrond. Terwijl 3M al in 2001 onrustwekkende hoeveelheden PFOA mat in een appel uit Decatur, duurde het tot 2007 voor het het Amerikaans Milieuagentschap EPA daarvan verwittigde. De praktijk ging minstens tot 2008 door. 

Maar het grootste probleem, groter nog dan dat van de storten en de akkers, was dat van het drinkwater. Jarenlang belandden er door lekken en lozingen PFAS in de nabijgelegen Tennessee River, waar het lokale drinkwaterbedrijf zijn water haalt. Toen het EPA zijn gezondheidsadviezen omtrent PFAS aanscherpte, zag het drinkbedrijf zich in juni 2016 genoodzaakt om zijn 100.000 klanten te waarschuwen dat kraantjeswater vooral niet te drinken. Het verbod werd pas in september van dat jaar opgeheven, nadat het een nieuwe filter had geïnstalleerd.

In ons land maken de overheden zich minder zorgen. Vorige zomer achtte het Federaal Voedselagentschap landbouwproducten uit de omgeving van Zwijndrecht veilig voor consumptie. En volgens metingen van de Vlaamse Milieumaatschappij blijven de PFAS-gehalten in het Vlaamse drinkwater overal onder de Europese norm. 

Anders dan het geval was met de Tennessee River in Decatur, wordt er in Vlaanderen sowieso geen drinkwater gewonnen stroomafwaarts van de rivier waar 3M loosde - in ons geval de Schelde.

In Vlaanderen heeft 3M een akkoord gesloten met de Vlaamse regering: het zal 571 miljoen euro betalen voor onder andere de sanering van de vervuilde gronden en het installeren van een nieuw waterzuiveringssysteem op de terreinen van 3M. Volgens minister Demir zelf is dat een deal met een open end, die niet uitsluit dat het bedrijf ook nog zal opdraaien voor kosten die nu nog niet aan het licht zijn gekomen. 

In Decatur is het nog niet tot zulke bedragen gekomen, en ook niet tot doorgedreven saneringen.

Ja, 3M sloot een deal van 99 miljoen dollar (99,7 miljoen euro) met de stad Decatur, het district en de lokale rivier-autoriteit. Met dat geld beloofde het “de historische vervuiling aan te pakken”, het “lokale milieu verder te blijven verbeteren” en “te investeren in de toekomst van de gemeenschap”. 

In de praktijk zal 3M de kosten terugbetalen die overheden tot nu toe gemaakt hebben om de vervuiling aan te pakken - wat overigens niet zo veel is, want de vervuilde akkers zijn bijvoorbeeld nog niet gesaneerd. Verder zal het een van de storten inpakken met een synthetische folie, wat dan weer doet denken aan de zogenaamde veiligheidsberm met vervuilde grond die 3M op zijn terreinen in Zwijndrecht aanlegde. De vervuiling wordt daarmee niet opgelost, maar ingekapseld.

Daarnaast betaalde het in 2019 al samen met dochterbedrijf Dyneon en Daikin 35 miljoen dollar (35,3 miljoen euro) aan het lokale waterbedrijf voor de installatie van een nieuw filtersysteem. En toen er een rechtszaak dreigde omwille van de middelbare school die op vervuilde grond gebouwd bleek, kocht het bedrijf de school dan maar voor 1,25 miljoen dollar (1,26 miljoen euro).

Naast de bedragen is er nog een ander verschil met de Vlaamse situatie. 3M gooide het in Decatur telkens op een akkoordje met de tegenpartij, nog voor er sprake kon zijn van een veroordeling. In Vlaanderen is die optie er niet, stipt het kabinet-Demir aan, doordat de Vlaamse overheid die bevoegdheid niet heeft. Er dreigt dus wel degelijk een strafrechtelijke veroordeling.

3M in Decatur, dat is een decennia-oude geschiedenis van vervuiling van bodem en water die grotendeels ongestoord kon doorgaan. 

In Vlaanderen hulde 3M zich ook lange tijd in stilzwijgen, minimalisering van de feiten en vage persberichten. Vorige herfst antwoordde het amper op vragen van de parlementaire onderzoekscommissie en verkondigde het zelfs pertinente wetenschappelijke onwaarheden.

Toch blijft 3M zichzelf in zijn eigen bedrijfscommunicatie afschilderen als de ideale buur, in Zwijndrecht én Decatur. “3M is trots op de rol die het al bijna zestig jaar lang speelt in de gemeenschap Decatur, en het bedrijf hecht belang aan zijn rol van goede buur en rentmeester van het milieu”, reageerde het in The Intercept op de situatie in Alabama. “We hebben de gebieden aangeduid waar we meer en beter kunnen doen, en verbinden ons ertoe om ons deel te doen in onze operaties om verder vooruit te gaan.”

Het klinkt allemaal verdacht sterk als de persberichten die 3M publiceerde nadat de PFOS-affaire in Vlaanderen losbrak. In maart nog zag het voor zichzelf ook in Zwijndrecht een rol als “rentmeester van het milieu” (“environmental steward”). En net zoals in Decatur zeg het “toegewijd” te zijn “aan het steunen van onze buren en de gemeenschap”. 

Maar hoe 3M nu ook daadkrachtig te herinneren aan die goede voornemens? Dat hoopt minister Demir dus te leren in de Verenigde Staten.