Tien jaar drugsgeweld, en de goeden zijn niet aan de winnende hand

De wereld van politie en gerecht is er een van procedures, regels, arrondissementen en chronisch geldgebrek. De wereld van de scrupuleuze drugscriminelen kent geen landsgrenzen, de verhoudingen wisselen er snel en er gaan miljarden euro’s cokegeld in om, in briefjes van vijftig en cryptomunten. Yve Driesen, de baas van de Antwerpse federale gerechtelijke politie, zei het begin deze week niet met zoveel woorden, maar tussen de lijnen was andermaal duidelijk dat zijn manschappen achter de feiten aan lopen. ‘Zolang er geld mee te verdienen valt, zal de cocaïnetrafiek blijven bestaan’, aldus Driesen. ‘Voor ons is de uitdaging vooral om het fenomeen beheersbaar te houden.’

Maar beheersbaar kun je de situatie deze zomer niet meer noemen, met het ene geweldincident na het andere. Al tien jaar neemt het drugsgeweld toe, samen met de cocaïne-invoer.

Wanneer is het geweld begonnen?

In 2012 schakelden Nederlandse cocaïne-invoerders een Borgerhoutse familie in – hun bijnaam: de ‘Turtles’ – om een partij cocaïne uit een container op de Antwerpse kaaien te halen. Al snel werden de Turtles ervan verdacht het witte poeder te hebben doorverkocht. De Nederlanders wilden hun geld terug en lieten de jongste broer van de Turtles kidnappen. Gekleed in politie-uniformen ontvoerden ze hem, waarna de familie een foto kreeg van de jongen en een grote vleesmolen. De boodschap? Betaal, of hij gaat door de molen. De Turtles losten hun schuld in.

Die ontvoering en bedreiging waren de start van de lange reeks geweldfeiten, die uitmondde in de tientallen incidenten deze zomer.

Waarom werd het geweld niet meteen de kop ingedrukt?

Door strengere controles in de Nederlandse havens verlegden de invoerders hun actieterrein rond 2013 meer en meer naar de haven van Antwerpen. Sindsdien groeide die uit tot onbetwiste draaischijf voor de internationale cokehandel. Hoe meer er binnenkwam, hoe meer uithalers, doorvoerders, corrupte havenwerknemers en douaniers er nodig waren om de blokken verder te verspreiden. En hoe meer er dus ook kon mislopen na een onderschepte of gestolen lading, met gewelddadige afrekeningen als resultaat.

Maar in die jaren eisten de opvolging van vertrekkende IS-strijders en de verijdeling van aanslagen veel manschappen en tijd op bij de Antwerpse politie en gerecht, en daar leed de opvolging van andere zware criminaliteit onder. Daarenboven was de federale politie net gereorganiseerd: centrale diensten in Brussel, die het helikopterzicht moeten behouden over fenomenen zoals drugscriminaliteit, werden drastisch afgebouwd. In theorie werden de recherches in de provincie wel versterkt, maar door onderfinanciering raakten de kaders op veel plaatsen nooit helemaal ingevuld. Dat was en is bij uitstek het geval in Antwerpen.

Ongeveer gelijktijdig, maar dan op 8.000 kilometer van de Schelde, nam de productie van cocaïne sterk toe. In 2015 besloot de Colombiaanse overheid om cocavelden niet langer vanuit de lucht te besproeien met de zeer schadelijke verdelger glyfosaat. En de terreurgroep Farc, die een groot deel van de cocaïneproductie controleerde, werd ontmanteld. Kleinere lokale telers konden daardoor hun productie opvoeren. Het overzeese aanbod steeg en moest zijn weg vinden naar de gebruikers. ‘Zolang er vraag naar cocaïne is, zullen criminelen het blijven invoeren, met alle gevolgen van dien’, zegt Philippe Van Linthout, covoorzitter van de Vereniging van Onderzoeksrechters. ‘Dat moet iedere gebruiker goed beseffen.’

Door die veranderingen was de gemiddelde drugsvangst in Antwerpen in 2016 al acht keer zo groot als in 2011. Maar het bleef peanuts in vergelijking met wat vanaf dan de haven binnenkwam.

Toen was de ‘war on drugs’ toch al bezig?

Ruim een half jaar na het vleesmolenincident van 2012 werd N-VA-voorzitter Bart De Wever verkozen tot burgemeester van Antwerpen. Van de strijd tegen drugs had hij een van de speerpunten van zijn campagne gemaakt. Snel na zijn aantreden werden de ‘drugsondersteuningsteams’ van de Antwerpse lokale politie versterkt. Zij patrouilleren in de straten op zoek naar verdachte handelingen, waardoor er veel meer arrestaties en inbeslagnames waren. Maar dat gaat in de eerste plaats om vrij eenvoudige, heldere feiten, zoals een drugstransactie of een kleine ophaling. Zodra er een trap hoger wordt gekeken, naar de tussendealers, de brokers of de uithalers, wordt alles veel troebeler.

‘De criminele families zijn gekend en men weet ze wonen’, zeggen politici. Waarom worden de leden dan niet opgepakt?

Er moet voldoende bewijs zijn dat standhoudt in een rechtbank, want anders worden verdachten na hun arrestatie snel weer vrijgelaten of draait een proces op niets uit. Maar het verzamelen van bewijs wordt steeds moeilijker. Opgepakte verdachten, ook kleinere vissen, zeggen niets tijdens hun verhoor. De communicatie van de belangrijkere figuren is moeilijk af te luisteren omdat alles verloopt via versleutelde kanalen – daarom was de kraak van de versleutelde berichtendienst Sky ECC ook zo’n doorbraak. Observaties halen ook weinig uit, omdat de opdrachtgevers nooit zelf met hun auto naar de containers rijden.

Zelfs met een stevige bewijslast is een vlotte veroordeling niet verzekerd. Binnen het gerecht leeft al jaren frustratie over hoe ongelijk de strijd is. ‘Er is maar één stelregel die je moet volgen om successen te boeken’, zei Antwerps drugsmagistraat Ken Witpas enkele maanden geleden in Terzake. ‘Hoe meer middelen, hoe meer successen.’ Hij vergeleek de strijd met een achtervolging op het water, waarbij de politie vaart in een roeibootje en de criminelen in een speedboot met vier motoren. ‘Pas als ze zonder benzine vallen, kunnen we hen inhalen’, was zijn sombere analyse, die hij vandaag bevestigt. Verdere uitspraken doet hij niet, wegens de politieke gevoeligheid van het dossier. Ook andere speurders weigerden om die reden officieel commentaar te geven.

Zijn er geen andere wegen dan strafzaken om de clans aan te pakken?

‘Ik zal een wetsontwerp voorbereiden waarmee gemeentebesturen de mogelijkheid krijgen om bijvoorbeeld een moraliteitsonderzoek te voeren.’ Het had een citaat van afgelopen week kunnen zijn, maar het dateert van meer dan acht jaar geleden. Toenmalig minister van Justitie Annemie Turtelboom (Open VLD) beloofde toen, naar aanleiding van wietplantages in de Limburgse grensstreek, werk te maken van ‘gewapend bestuur’.

Die term komt telkens opnieuw naar boven. Hij houdt in dat burgemeesters op basis van gerechtelijke informatie kunnen ingrijpen op plaatsen waar de criminele wereld overvloeit in de ‘gewone’. Carwashes, kap- en massagesalons, snackbars, kledingzaken en andere ondernemingen zijn ideaal om drugsgeld wit te wassen, en de grote vrees is dat cokegangsters de samenleving verder onder druk zetten door hun invloed op de (lokale) economie en organisaties uit te bouwen. Door vergunningen in te trekken, zou die mogelijkheid verdwijnen – al vinden de criminelen via buitenlandse investeringen gemakkelijk alternatieven.

Tijdens de vorige regeerperiode werkten Koen Geens (CD&V) en Jan Jambon (N-VA) aan een nieuw ontwerp rond gewapend bestuur. Dat liep op de klippen. Minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) onderneemt nu een nieuwe poging. Ze zal heel behoedzaam te werk moeten gaan om die tot een goed einde te brengen.

Een ander terugkerend adagium luidt: ‘de criminelen pijn doen waar ze het voelen: in hun portefeuille’. Die ‘buitgerichte aanpak’ duikt al sinds 2016 op in de nationale veiligheidsplannen van de federale regering, maar als de ongelijke wapens ergens duidelijk worden, is het wel op dat financiële vlak. Terwijl politie en gerecht moeten schrapen voor een laptop, zwemmen de criminele bendes in de miljarden. Ze betalen er appartementen in Marbella en Dubai mee, Bentleys, Porsches en dure merkkledij, maar ook hun advocaten. Ten tijde van het proces-Aquino stelde de topman van de antiwitwascel zich al openlijk vragen bij de oorsprong van het geld waarmee de verdachten hun batterij advocaten betaalden, en dat sentiment leeft nog altijd, versterkt door de soms zware procedureslagen.

‘De advocaat vervult een centrale rol in het recht op een eerlijk proces’, reageert Sofie Demeyer, woordvoerder van de Orde van Vlaamse Balies. ‘Als een cliënt geld verdient met misdaadactiviteiten, kan er een spanningsveld ontstaan tussen het recht op verdediging en het niet in omloop brengen van misdaadgeld. Maar de advocaat kan meestal niet uitmaken of het geld voor de betaling van zijn ereloon ook effectief misdaadgeld is. Doorgaans hebben verdachten ook andere inkomsten, en nog vaker wordt het ereloon betaald door een derde partij – meestal familieleden.’

‘Advocaten verwijten het gerecht dikwijls dat een onderzoek een fishing expedition is (waarbij op goed geluk wordt gehengeld naar bewijs, red.)’, zegt Philippe Van Linthout, covoorzitter van de Vereniging van Onderzoeksrechters. ‘Wel, tijdens een proces voeren advocaten een fishing expedition naar procedurefouten. Voor de criminelen zijn advocaten gewoon kosten die ze incalculeren.’

Doet de politie genoeg?

De federale gerechtelijke politie van Antwerpen telt op papier minstens 550 mensen. In 2019 waren het er in de praktijk slechts 385 en er is geen reden om aan te nemen dat dat aantal fors is gestegen. ‘65 procent van de onderzoekers binnen de Antwerpse FGP werkt op drugsgerelateerde zaken, waaronder Sky ECC en nieuwe feiten’, zegt An Berger van de Federale Politie. Een concreet aantal geeft ze niet. Naast de FGP spelen ook douane, stadsdiensten, lokale politie en het parket een rol, onder de koepel van het ‘Stroomplan’. Net voor de coronacrisis bleek uit een evaluatie dat er federaal meer inspanningen nodig waren voor de coördinatie en dat er zelfs een systeem zoals een Nationale Veiligheidsraad nodig zou zijn, maar die lijkt er niet meteen te komen.

Was de operatie-Sky ECC geen zware slag voor de drugswereld?

De manier waarop de interne werking van de drugsclans werd blootgelegd, was ongezien voor België en zal nog jaren stof leveren voor onderzoeken en processen. Maar de neveneffecten vallen niet te ontkennen. Sky ECC slokt veel volk op bij politie en gerecht en zet door de vele aanhoudingen druk op het gevangeniswezen. Doordat de criminele organisaties verstoord zijn geraakt én de meer dan duizend verdachten inzage krijgen in gerechtelijke dossiers – en zo info verkrijgen over hun rivalen – leidt Sky ECC indirect ook tot het oplaaiende geweld dat we nu zien. Veel onderzoeken moeten ook nog tot wasdom komen.

Het Sky ECC-dossier heeft getoond hoe de drugswereld een eigen, afgesloten communicatiesysteem hanteert. Dat past perfect in hun eigen, afgesloten universum. Maar zolang dat niet wordt doorbroken, zal het ’s nachts niet rustiger worden in Antwerpen.