Struikelstenen herdenken nazislachtoffers: ‘Een steenlegging is een soort begrafenis voor familieleden’

Hier woonde Jan De Ridder, geb. 1902, politieagent, weerstander, gearresteerd 14.1.1944, gedeporteerd, Buchenwald, Mittelbau-Dora, vermoord.

Op de stoep voor huisnummer 244 in de Gallifortlei in Deurne ligt een opgeblonken struikelsteen met deze inscripties gegraveerd. Huidig bewoner is Wim Kenis, die Jan De Ridder zijn grootoom mag noemen. Terwijl we samen met zijn kompaan Marc Weyns aan de steen staan, toont Kenis een foto. “Er werd bijna elke zondag over hem verteld. Ik wilde hem eren met deze struikelsteen.”

Jan De Ridder ging in dienst als politieagent in Deurne in 1932. Zoals alle agenten toen werden ze verplicht om mee te werken aan de klopjacht op Joden. Als er in augustus 1942 plannen worden gesmeed om Joden te arresteren, verzetten verschillende agenten zich daartegen. Maar de politie werkte hoe dan ook mee; in Deurne waakte commissaris Hendrickx daar heel autoritair over. Agenten konden hooguit in de marge de uitvoering van de opdracht afzwakken.

Kenis: “Agenten zetten bijvoorbeeld ramen open van cinema Plaza waar ze Joden bij elkaar dreven, om ze af te voeren naar Kazerne Dossin. Zo konden er toch enkelen ontsnappen.” De Ridder redde ook enkele kinderen. Toch arresteerde de politie in de zomer van 1942 overal in Groot- Antwerpen het gevraagde aantal Joden – en zelfs flink wat meer.

Maar ook het verzet onder het korps groeide. De Ridder werd in januari 1944 uiteindelijk zélf gearresteerd en was een zogenaamde Nacht und Nebel-gevangene, heimelijk afgevoerde verzetslieden die verdwenen in ‘de nacht en nevel’. De struikelsteen voor De Ridder is de eerste herdenkingsteen die met toelating van de stad Antwerpen werd gelegd. Struikelstenen of Stolpersteinen komen van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, die ze maakt voor verschillende Europese landen. In heel België worden er nu gelegd met plechtige ceremonies.

Erkenning

Nadat we bij de steen - en het verhaal - van De Ridder stilstaan, trekken we naar de Confortalei 184. Terwijl Marc vertelt over de familie Stokvisch - die twee dagen na hun aankomst in Auschwitz vergast werd - haalt Wim poetsproducten tevoorschijn en begint hij hun struikelstenen te boenen. Dat doet hij ook op dezelfde straat op huisnummer 157, op één knie, voorzichtig, en geconcentreerd.

Als Wim en Marc vertellen, valt op dat ze vaak het woord ‘ceremonie’ in de mond nemen. Wim: “Een struikelsteenlegging is een soort van begrafenis voor familieleden.” Historicus en UA-rector Herman Van Goethem beaamt dat. Van Goethem: “Struikelstenen hebben te maken met de erkenning van het verleden. Een school in de Grotehondstraat bijvoorbeeld, waar in augustus 1942 meer dan 400 mensen werden samengedreven, wist tot vijf jaar geleden niet wat er zich daar had afgespeeld. Ze wisten het niet, begot. Vanuit die schok komen rouw, erkenning en herinnering naar boven, als diepmenselijk ritueel.”

Wim: “Jan De Ridder en anderen die te zwak waren om te werken, werden gedumpt in oude hangars van de Duitse luchtmacht. Ze stierven en werden verbrand. Er waren zoveel doden dat men ze via een transportband afvoerden naar een grote brandstapel.”

Marc: “Dat is de industriële vernietiging van mensen. Daarom worden de stenen ambachtelijk gemaakt.” We stoppen ook nog bij de struikelstenen van de familie Seewald. Marc krijgt tranen in de ogen. Op 14 juli 1942 schreef tienerdochter van het gezin Rosa Seewald een boodschap aan een vriendin: ‘De grijze wolken jagen elkaar na langs den blauwen hemel, om een onbekende, ondoorgrondelijke reden. Dan schijnt de zon, le bon Dieu glimlacht en alles is goed.’

Enkele weken later werden de twee meisjes vermoord in Auschwitz.

Zondag 28/8, 11 uur: herdenking Galifortlei 146, Deurne door Burgerinitiatief Struikelstenen Deurne. Om 19u30 herdenkingswandeling razzia’s 1942 door Zurenborg met Herman Van Goethem, Jeroen Olyslaegers, Tom Lanoye en Lien Van De Kelder (vertrekpunt Mediaplein, richting school Crea 16 in de Grotehondstraat).