LEES OOK. PORTRET. Michail Gorbatsjov: de man die zijn rijk verloor, maar de wereld heeft veranderd

Samen met de Amerikaanse president Ronald Reagan vormde toenmalig Sovjetleider Michail Gorbatsjov op het einde van de jaren tachtig het symbool van de Koude Oorlog, en vooral van de geleidelijke ontdooiing ervan. Reagan is intussen al vijftien jaar dood, Gorbatsjov overleed gisteren in een ziekenhuis in Moskou op 91-jarige leeftijd. Hij kampte al langer met gezondheidsproblemen. Zo waren er eerder dit jaar berichten dat hij was opgenomen met nierproblemen.

Gorbatsjov werd geboren in een boerenfamilie in het westen van het huidige Rusland en maakte als jurist een geleidelijke opgang binnen de communistische gelederen van de Sovjet-Unie. In 1979 werd hij lid van het Politburo, het hoogste orgaan van de Communistische Partij en dus van het land, en in 1985 wed hij er de leider van.

De Koude Oorlog, die na de Tweede Wereldoorlog was ontstaan tussen het Westen en het communistische Sovjetblok, was aan het ontdooien en Gorbatsjov zocht toenadering tot dat Westen. Hij greep in eigen land de kernramp van Tsjernobyl aan om zijn macht te verstevigen en ging een versnelling hoger met zijn hervormingen. Glasnost’ (openheid) en ‘perestrojka’ (hervorming) werden wereldwijd bekende begrippen. Stap voor stap liet hij de vrije meningsuiting en het vrije ondernemerschap, die decennialang onderdrukt waren geweest, los.

(Lees verder onder de foto)

Tegenstand in eigen land

Die hervormingen maken van Gorbatsjov een wereldster. In 1990 krijgt hij de Nobelprijs voorde Vrede en hij reist de wereld rond om akkoorden te sluiten met het Westen. Ook effende hij het pad voor de val van de Berlijnse Muur in 1989 en het einde van de Koude Oorlog. Tegelijk kampte hij in eigen land met toenemende tegenstand. De nieuwe vrijheden maakten nationalistische gevoelens los in deelrepublieken als Litouwen, Estland en Litouwen, maar bijvoorbeeld ook Oekraïne, op dat moment nog een deel van dat Sovjetimperium.

Ook aan de top van de Communistische partij rommelt het en in 1991 ondernemen tegenstanders van de democratische hervormingen een couppoging. Daarvan maakt de nieuwe opkomende figuur van de Russische politiek, Boris Jeltsin, handig gebruik. Jeltsin is op dat moment president van de grootste deelrepubliek, Rusland, en leidt de troepen die de coup verhinderen.

Vanaf dan gaat het snel bergaf voor Gorbatsjov. Eind december 1991 valt de Sovjet-Unie uit elkaar. Jeltsin wordt de president van Rusland, de opvolger van dat grote rijk, maar een kwart van het grondgebied worden autonome nieuwe staten. Onder Jeltsin gaan glasnost en perestrojka de vuilnisbak in en wordt de communistische staatseconomie vervangen door een wild kapitalisme, waarvan de huidige oligarchen nog steeds de erfgenamen zijn. De grote sectoren zoals energie en andere grondstoffen worden door de nieuwe rijken ingelijfd.

(Lees verder onder de foto)

Criticus van Poetin

Gorbatsjov verdween definitief van het Russische politieke toneel. Enkele jaren daarna dook hij in het buitenland op als spreker. Ook werd hij een criticus van Jeltsins opvolger Vladimir Poetin. Die werd in 2007 president van Rusland, maar liet zich al snel opmerken met zijn verkiezingsfraude en autoritaire trekken. Gorbatsjov probeerde hem nog te bekampen met een nieuwe partij, maar kreeg Poetin niet weg.

Over de spanningen tussen het Westen en Rusland zei Gorbatsjov in een interview met BBC, op de vraag of dat op een nieuwe Koude Oorlog zou afstevenen: “Koud, maar nog steeds een oorlog.”

Gorbatsjov overleed in een ziekenhuis in Moskou. Zijn vrouw Raisa, met wie hij een dochter had, is eerder al in 1999 overleden aan leukemie.

Reacties uit hele wereld

De Russische president Vladimir Poetin was de eerste die zijn diepste medeleven betuigde bij het overlijden van Gorbatsjov. Hij zal woensdagochtend een telegram naar de familie sturen, liet Kremlin-woordvoerder Dmitry Peskov weten.

Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen bracht hulde aan Gorbatsjov, en prees hem als “een vertrouwd en gerespecteerd leider”. “Hij heeft een beslissende rol gespeeld bij het beëindigen van de Koude Oorlog en het neerhalen van het IJzeren Gordijn”, schreef Von der Leyen op Twitter. Gorbatsjov “heeft de weg vrijgemaakt voor een vrij Europa. We zullen deze erfenis nooit vergeten”, klonk het.

Volgens VN-secretaris-generaal António Guterres was Gorbatsjov als staatsman “enig in zijn soort, hij heeft de loop van de geschiedenis veranderd”. Guterres betuigde namens de Verenigde Naties zijn oprechte deelneming aan de familie van Gorbatsjov en aan het volk en de regering van de Russische Federatie. Volgens de secretaris-generaal heeft Gorbatsjov meer dan wie ook bijgedragen tot het vreedzame einde van de Koude Oorlog. “De wereld heeft een groot wereldleider, een toegewijd multilateralist en een onvermoeibaar pleitbezorger voor vrede verloren”, klonk het.

De Amerikaanse president Joe Biden noemde Gorbatsjov “een uitzonderlijke leider” die heeft gezorgd voor “een veiligere wereld”. Zijn daden waren die van een leider “die over voldoende verbeeldingskracht beschikte om te zien dat een andere toekomst mogelijk was en die de moed had om zijn hele carrière op het spel te zetten om die (toekomst) te verwezenlijken. Het resultaat was een veiligere wereld en meer vrijheid voor miljoenen mensen”, reageerde Biden.

Ook de Britse premier Boris Johnson roemde de historische nalatenschap van Gorbatsjov. “Ik heb altijd bewondering gehad voor de moed en integriteit die hij aan de dag legde om de Koude Oorlog tot een vreedzaam einde te brengen”, schreef Johnson op Twitter. “In een tijd van Poetins agressie in Oekraïne, blijft zijn onvermoeibare inzet voor het openen van de Sovjetsamenleving een voorbeeld voor ons allen”, aldus Johnson.

De Franse president Emmanuel Macron bracht eveneens hulde aan Gorbatsjov, en bedankte hem voor zijn engagement. “Zijn inzet voor vrede in Europa veranderde onze gemeenschappelijke geschiedenis”, luidde het.

De Nederlandse premier Mark Rutte stelde dat de wereld met het overlijden van Gorbatsjov “een moedig hervormer met immense invloed op de geschiedenis” is verloren. “Als wegbereider van zowel het einde van de Koude Oorlog als de wapenwedloop kreeg hij de Nobelprijs voor de Vrede”, aldus Rutte op Twitter. “Mijn gedachten zijn bij zijn nabestaanden.”