HRW-rapport: "Oekraïense burgers worden massaal gedeporteerd naar Rusland of door Rusland bezette gebieden"

Om de Oekraïense havenstad Marioepol werd maandenlang verbeten gevochten, mensen verscholen zich er weken- of zelfs maandenlang in schuilkelders en uiteindelijk in de laatste verzetshaard, de Azov-staalfabriek. Pogingen om burgers te evacueren liepen voortdurend op een mislukking uit, voorraden naar de stad brengen om de hongerige inwoners te voeden, was moeilijk. Maar toen de stad - en de staalfabriek - in mei van dit jaar uiteindelijk viel, was dat niet het einde van de ellende voor de inwoners.

De inwoners die geen eigen vervoer hadden, werden met bussen naar kampen gebracht in Oekraïens gebied dat door Rusland bezet werd, of naar Rusland zelf. Volgens Oekraïne werden ze gedwongen afgevoerd. Oekraïne had het over 1,2 miljoen burgers die buiten hun wil naar Rusland of bezet gebied zijn gebracht.

Hoeveel van hen werkelijk onder dwang gedeporteerd zijn, is niet te achterhalen, zegt Human Rights Watch (HRW). Maar dat de deportaties op grote schaal gebeurden, is wel duidelijk, stelt het nieuwe rapport. Daarin werden de verhalen van 54 getuigen uitvoering onderzocht. 

Velen kregen bij hun evacuatie te horen dat ze niet te kiezen hadden waar ze naartoe gingen. "Ik wilde naar Oekraïens gebied", zegt een vrouw, "maar de soldaten zeiden dat we dat konden vergeten." Anderen, die op eigen houtje probeerden te vluchten, zeggen dat militairen bij de vele checkpoints bevel gaven om richting Russisch of door Rusland bezet gebied te rijden. 

Ook burgers uit dorpen tegen de Russische grens in de regio Charkov, in het noordoosten van Oekraïne, zeggen dat ze gedwongen naar Rusland werden gebracht. Sommige mannen gingen dan weer vrijwillig naar Rusland, om aan de algemene dienstplicht in Oekraïne te ontkomen.

Geëvacueerde of vluchtende burgers werden bovendien vaak onderworpen aan zogenaamde filtratie. Een gedwongen, verregaande controle is dat, waarbij niet alleen vingerafdrukken werden genomen, maar ook typerende lichaamsgegevens zoals tatoeages werden genoteerd, foto's werden genomen, alles om mensen te kunnen herkennen.

Bij het filtratieproces moesten mensen telefoons en tablets afgeven, die werden uitgevlooid op data die konden wijzen op mogelijke banden met het Oekraïense leger, of ongewenste politieke voorkeuren. Wie "niet slaagde" voor het filtratieproces werd opgesloten in een detentiecentrum, zoals dat van Olenivka in de regio Donetsk, waar ten minste 50 Oekraïense gevangenen zouden zijn omgekomen tijdens een ontploffing op 29 juli.

Het oorlogsrecht verbiedt gedwongen deportaties, zegt Human Rights Watch. Het gaat dus om een oorlogsmisdaad, en als het echt deel uitmaakt van een georganiseerde campagne, dan kan het zelfs een misdaad tegen de mensheid zijn, aldus de organisatie. 

Veiligheidscontroles kunnen dan weer wel een wettelijke basis hebben. Maar het verregaande filtratieproces dat Rusland toepast, heeft dat zeker niet, zegt Human Rights Watch. Het is een ernstige schending van de privacy, het is intimiderend en houdt het gevaar op vervolging in. De organisatie vreest dat de gegevens die zijn verzameld ook in de toekomst gebruikt kunnen worden om mensen te treffen.

Human Rights Watch heeft begin juli zijn bevindingen per brief meegedeeld aan de Russische overheid, maar kreeg nog altijd geen reactie.