Tegenstanders van Ventilus beweren op protestborden dat nieuwe hoogspanningslijn ziektes als kanker veroorzaakt: klopt dat?

Een deel van West-Vlaanderen is niet te spreken over Ventilus, een nieuwe hoogspanningslijn die dwars door de kustprovincie moet komen voor het transport van elektrische stroom van de windparken op de Noordzee. 

Belangrijk voor de aanvoer van duurzame energie, maar de bevolking is er niet gerust in. Op borden in de streek staat te lezen dat de magnetische velden van de hoogspanningsleidingen allerlei ziekten kunnen veroorzaken, van onvruchtbaarheid over dementie tot kanker.

Actiegroepen eisen dat de leidingen ondergronds gaan en bovendien dat gebruik wordt gemaakt van gelijkstroom, geen wisselstroom. Maar voor Elia, het bedrijf dat Ventilus aanlegt, is dat om technische en financiële redenen niet doenbaar.

Speelt men hier met de volksgezondheid of maken de tegenstanders zich nodeloos zorgen?

Hoogspanningslijnen worden zo genoemd omdat er een enorme elektrische spanning op is. Meer dan 100.000 volt. Bij Ventilus wordt dat zelfs 380.000 volt. Die enorme getallen jagen op zich al schrik aan. Maar, zo zal elke elektricien weten, elektrische spanning zegt niets over de hoeveelheid stroom die door die draden loopt. 

Voltage is een maat voor het energieverschil dat de stroom overbrugt. Bij statische elektriciteit – die bijvoorbeeld kan vrijkomen wanneer we met onze schoenen op een tapijt hebben gewreven – kunnen we onder een spanning tot 10.000 volt komen te staan, maar de stroom die daarbij vrijkomt, is zeer klein.

Stroomsterkte – zeg maar de hoeveelheid elektronen die zich door de draad bewegen – wordt uitgedrukt in ampères. Hoeveel stroom door hoogspanningskabels stroomt, hangt af van het verbruik. Met een maximaal vermogen van 6 gigawatt bedraagt de maximale stroom door alle kabels van Ventilus samen bijna 16.000 ampère. Wat behoorlijk veel is, ongeveer duizend keer meer dan de maximale stroomsterkte in de elektriciteitsleidingen thuis.

Hoe sterker de stroom, hoe groter het magnetisch veld is dat de stroom doet ontstaan, maar de intensiteit van dat veld neemt snel af met de afstand. De stroom door de elektrische apparaten thuis is veel zwakker, maar die staan wel veel dichterbij. Als je vlak voor een werkende elektrische kookplaat staat, ondervind je ongeveer een even sterk veld als wanneer je onder de hoogspanningskabels van Ventilus zou staan. Magnetische velden op zich lijken onschadelijk… Tussen haakjes, ook een ondergrondse kabel geeft een magnetisch veld.

Maar er is meer. Door ons elektriciteitsnet loopt wisselstroom, elektriciteit waarvan de richting voortdurend verandert, 50 keer per seconde. De periodieke wisseling van elektrische en magnetische velden veroorzaakt elektromagnetische straling. Dat is de reden waarom de actiegroepen geen wisselstroom willen.

Elektromagnetische straling is op zich niets bijzonders:  overal rondom ons zijn er vormen van. We kennen ze als radiostraling, zichtbaar licht, infrarood, ultraviolet, enzovoort. Het zijn allemaal golven, die van elkaar verschillen door hun frequentie, het aantal trillingen per seconde. Bij zichtbaar licht is de frequentie miljoenen keren groter dan bij de golven van een FM-radio. 

Hoe hoger de frequentie, hoe meer energie de straling heeft. Vanaf een zekere drempel, zowat duizend biljoen hertz of 1.000 terahertz, is de energie hoog genoeg om de elektronen uit de atomen los te slaan. Dan spreken we van ioniserende straling. Die kan de chemische samenstelling van stoffen wijzigen en bij levende wezens de cellen aantasten en kanker veroorzaken.

Dat is het geval voor gamma- röntgen- en ultravioletstraling. Gammastralen komen vrij bij radioactiviteit en we weten dat die zeer gevaarlijk is. Ultraviolet bezit nog voldoende energie om bij langdurige blootstelling huidkanker te veroorzaken.

Maar zo’n gevaar is er enkel vanaf die superhoge frequenties. De lichtstraling van een gewone lamp is niet schadelijk voor onze huid, ook al is de frequentie daarvan maar een beetje lager dan dat van ultraviolet.  De elektromagnetische straling van hoogspanningsleidingen heeft een bijzonder lage frequentie: 50 hertz (of trillingen per seconde). Dat is een paar biljoen keer minder dan de gevarendrempel. Die heeft dus niets met ioniserende straling te maken.

Toch brengt elke elektromagnetische straling een vorm van energie over, ook al is die niet in staat kanker te veroorzaken. Een microgolfoven werkt met hoogfrequente radiogolven, die moleculen doen trillen en opwarmen. Die frequentie ligt nog altijd 50 miljoen keer hoger die van onze wisselstroom.

Maar wat als elektromagnetische straling van 50 hertz toch op een of andere onbekende manier schadelijk zou zijn? Dan moeten we er rekening mee houden dat ook het elektriciteitsnet in huis dezelfde straling veroorzaakt. Die kan sterker zijn dan de straling van hoogspanningskabels.

Kortom, er is op basis van onze kennis van elektriciteit en elektromagnetische straling geen reden om aan te nemen dat hoogspanningskabels kanker veroorzaken. Sterker: het is moeilijk te begrijpen hoe dat zou kunnen.  

Theoretische kennis is niet alles. We kunnen ook experimenteel zoeken naar effecten van dergelijke laagfrequente straling. Er zijn nogal wat proeven gedaan op dieren. En daar is geen enkel effect gevonden. Ook geen kanker.    

Anderzijds kunnen we gevolgen voor de gezondheid onderzoeken via wat men epidemiologische studies noemt. Dat doet men door het verzamelen van statistieken van een groot aantal ziektegevallen en te kijken hoe die verdeeld zijn volgens bepaalde factoren, zoals leefwijze of omgeving.  Zo zijn al heel wat verbanden met kanker gevonden, bijvoorbeeld tussen roken en longkanker.

Op die wijze is ook gezocht naar een correlatie met de nabijheid van hoogspanningsleidingen. Zoiets is bijna nooit gevonden. Ook niet voor de vele kankers, op één na: sommige studies geven een correlatie met het aantal gevallen van leukemie bij kinderen.

Toch betekent dat nog niet dat de hoogspanningsleidingen de oorzaak van leukemie bij kinderen vormen. Correlatie is nog geen causaliteit, zo zegt men: het is niet omdat statistisch een verband wordt aangetroffen tussen twee grootheden dat de ene de oorzaak is van de andere. Een bekend voorbeeld: de gemiddelde temperatuur op aarde is de laatste twee eeuwen gestegen, terwijl het aantal piraten in de wereld is in die tijd sterk is gedaald. Dat betekent niet dat de temperatuur het aantal piraten beïnvloedt…

Ook hier moeten we rekening houden met andere mogelijke verklaringen. Zo komt leukemie bij kinderen statistisch meer voor in armere gezinnen dan in rijkere. Die armere gezinnen wonen misschien meer in een omgeving van een hoogspanningslijn, bijvoorbeeld omdat de woningen daar goedkoper zijn. Een ander probleem is dat kinderleukemie gelukkig een zeldzame ziekte is – zo’n 90 gevallen per jaar voor heel België. Doordat men met relatief kleine getallen werkt, zijn de statistische resultaten minder betrouwbaar en is de kans groter dat er louter toeval achter steekt.

Sinds 1979 zijn er meerdere studies geweest die een correlatie vonden tussen kinderleukemie en de nabijheid van hoogspanningskabels. Dat bracht het kankeragentschap van de Wereldgezondheidsorganisatie ertoe om in 2002 blootstelling aan laagfrequente elektromagnetische straling als “mogelijk kankerverwekkend“ te classificeren. Maar, zoals gezegd, zonder dat er een mogelijke oorzaak bekend was en zonder dat dit bevestigd kon worden door experimenten op dieren.

Later onderzoek deed de twijfel over een oorzakelijk verband toenemen. Een Britse studie in 2005 vond opnieuw een correlatie, maar die gold ook voor afstanden van meer dan 200 meter van de hoogspanningskabels. Dat zijn afstanden waar de straling van de toestellen in huis sterker moet zijn dan die van de masten buiten. In dat geval kan men moeilijk beweren dat de hoogspanningskabels aan de oorzaak liggen.

Er zijn sindsdien verdere studies geweest die nog grootschaliger en nauwkeuriger waren. In 2014 kwam er een Brits onderzoek gebaseerd op alle kankers bij kinderen die tussen 1962 en 2008 in Groot-Brittannië zijn gediagnosticeerd. Daarbij werd ook rekening gehouden met het inkomen van de ouders, wat zoals gezegd een invloed heeft. Het resultaat was merkwaardig: men vond wel een verband voor de gevallen tussen 1962 tot 1995, maar niet in de jaren nadien. Hoe dat komt, is niet duidelijk. Wel is het zo dat er voor 1992 minder mensen nabij hoogspanningskabels woonden dan daarna. Kleinere getallen vergroten zoals gezegd de kans dat de correlatie op toeval berust.

Het is dus niet bewezen dat hoogspanningslijnen leukemie bij kinderen veroorzaken. Maar zelfs als dat zo zou zijn, betekent dat niet dat kinderen een groot gevaar lopen. Het risico blijft extreem klein en zou voor heel België misschien één bijkomend geval van leukemie om de twee jaar betekenen. Luchtvervuiling maakt heel wat meer slachtoffers.

Voor andere ziekten is er helemaal niets aangetoond. Soms halen alarmerende berichten wel eens de pers, maar die blijken achteraf losse flodders te zijn. Hoogspanningskabels zijn voor zover we weten – en er is al veel onderzoek naar verricht - niet gevaarlijk voor de gezondheid. Zolang men zo’n kabel niet aanraakt, uiteraard.

Bronnen

Draper G, Vincent T, Kroll ME, Swanson J. Childhood cancer in relation to distance from high voltage power lines in England and Wales: a case-control study. BMJ 2005; 330: 1290-1292.

Bunch KJ, Keegan TJ, Swanson J, Vincent TJ, Murphy MF. Residential distance at birth from overhead high-voltage powerlines: childhood cancer risk in Britain 1962-2008. Br J Cancer 2014. 

M. Finoulst1, P. Vankrunkelsven, J. De Backer: Worden hoogspanningslijnen niet langer verdacht van leukemie bij kinderen? Tijdschr. voor Geneeskunde, 70, nr. 6, 2014

Maxie Eckert: Hoe kankerverwekkend zijn hoogspanningslijnen echt? De Standaard, 06/05/2022