Het zit er bovenarms op tussen de paus en de Orde van Malta: wat is daar allemaal aan de hand?

De Soevereine Militaire Hospitaalorde van Sint-Jan van Jeruzalem, van Rhodos en van Malta. Een hele mond vol voor wat kortweg de Maltezer Orde of de Orde van Malta genoemd wordt. Voor het ontstaan moeten we naar Jeruzalem. In het begin van de 11e eeuw kregen Europese kooplieden de toestemming om daar een hospitaal, kerk en abdij te bouwen om zieke pelgrims te verplegen, ongeacht hun afkomst of geloof. Het hospitaal werd in eerste instantie geleid door de orde van de benedictijnen.

De hospitaalbroeders scheurden zich later af en richtten een eigen, onafhankelijke kloostergemeenschap op, gewijd aan Johannes de Doper, oftewel, Sint-Jan. De Hospitaalorde wijdde zich aan het beheer van een hospitaal voor hulp aan pelgrims. In 1113 kreeg de orde erkenning en bescherming van de paus, maar ze behield wel een onafhankelijke status.   

Het was ook de periode van de kruistochten, en dat leidde ertoe dat er al snel een militair aspect bij kwam. De orde moest de verdediging van de pelgrims, de medische centra en belangrijke routes op zich nemen. Die taken werden ingevuld door ridders, allen religieuzen, gebonden door de geloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid. Daarmee werd de orde ook een ridderorde. De Hospitaalorde profiteerde mee van de successen van de kruistochten. Uit dankbaarheid schonken veel kruisvaarders goederen en bezittingen. Zo kreeg de orde heel wat eigendommen in het Heilig Land, Klein-Azië en Europa.

Het succes van de kruistochten bleef niet eeuwig duren, het Ottomaanse rijk kon zich steeds verder uitbreiden. Eind 13e eeuw moest de Hospitaalorde het hoofdkwartier verplaatsen van Jeruzalem naar Cyprus. Begin 14e eeuw werd dat Rhodos, maar ook dat werd een eeuw later veroverd door de Ottomanen. In 1530 stond keizer Karel V het eiland Malta af aan de orde, met de goedkeuring van de paus. Dat bleef twee eeuwen lang het hoofdkwartier van de orde. Na een gedwongen verblijf in Sint-Petersburg kon de orde zich halfweg de 19e eeuw definitief in Rome vestigen.

De Orde van Malta beschikt vandaag de dag niet over een grondgebied, maar toch is er sprake van een functionele soevereiniteit. Zo zijn er een eigen volkslied (Ave Crux Alba), een feestdag (24 juni, de feestdag van Johannes de Doper), een munteenheid (scudo, die wel enkel nog geslagen wordt voor verzamelaars), en eigen postzegels (met een beperkte territoriale geldigheid). Beroemd is ook het Maltezer kruis, een wit kruis met acht punten op een rode achtergrond.

De orde geeft ook eigen diplomatieke paspoorten uit. Er zijn diplomatieke betrekkingen met meer dan 100 landen en een vertegenwoordiging bij onder meer de Europese Unie en de Verenigde Naties, al zijn ze er geen volledig lid van. Ze onderhouden ook contacten met internationale organisaties zoals het Rode Kruis.

Waar houdt de Orde van Malta zich mee bezig? Hun opdracht berust op twee pijlers: enerzijds "de actieve beleving van het christelijke geloof en het bevorderen daarvan", anderzijds "de zorg voor armen en hulpbehoevenden in de samenleving, waar ook ter wereld." Dat laatste is de belangrijkste missie. De orde is in tientallen landen actief op het vlak van liefdadigheid, ziekenzorg en noodhulp bij rampen en oorlogen. Door de eeuwen heen is een uitgebreid diplomatiek en humanitair netwerk uitgebouwd waardoor ze ook in moeilijke en afgelegen gebieden hulp kunnen verlenen.

Veel landen hebben elk hun eigen afdeling, maar voor noodhulp en hulp bij wederopbouw is er een aparte organisatie, Malteser International. Daarin bundelen 20 nationale afdelingen van de orde hun expertise over internationale hulpverlening.

De Orde van Malta heeft vandaag zo'n 13.500 katholieke leden. Onder hen zowel geestelijken als leken, zowel edellieden als mensen van niet-adellijke afkomst. Voor zijn humanitaire activiteiten kan de orde rekenen op 80.000 vrijwilligers, van wie de meesten medisch geschoold zijn.

Op religieus vlak is de Orde van Malta trouw aan de rooms-katholieke leer en aan de paus. De orde is onafhankelijk, maar wel nauw verbonden met de Heilige Stoel. Aan het hoofd staat een grootmeester. Die wordt voor het leven verkozen door een Grote Staatsraad, vergelijkbaar met het conclaaf tijdens een pausverkiezing. De grootmeester moet iemand zijn die de drie geloften heeft afgelegd en een bewijs van adellijke komaf kan voorleggen. De grootmeester heeft binnen de katholieke kerk de rang van kardinaal, maar maakt geen deel uit van het college van kardinalen. Voor het contact met het Vaticaan is er een zogenoemde kardinaal-patroon, die door de paus benoemd wordt.

Voor het bestuur van de orde wordt de grootmeester bijgestaan door een soevereine raad, bestaande uit elf leden, vijf hoge officieren en zes leden zonder portefeuille. Die raad wordt verkozen door het generaal kapittel, het wetgevende orgaan van de orde. Verder bestaat de Orde van Malta uit een complex stelsel van rangen en standen voor zowel edellieden als leden van niet-adellijke komaf.  

De relatie tussen de Orde en het Vaticaan is sinds enige jaren op zijn zachtst gezegd gespannen. Een intern conflict in de hoogste regionen van de orde leidde tot het ontslag van de grootkanselier, die als eerste minister van de orde optreedt. Dat leidde op aansturen van het Vaticaan tot het ontslag van de grootmeester zelf. De strubbelingen bleven aanhouden, eens te meer toen het Vaticaan zelf een grootmeester aanstelde en vroeg dat de Orde van Malta zou werken aan hervormingen.

Paus Franciscus stelde een kardinaal aan om het proces te overzien. Die kreeg verregaande bevoegdheden om de orde te hervormen in overeenstemming met nieuwe wetteksten die eerder waren opgesteld. Dat leidde op zijn beurt tot nieuwe wrevel bij de orde zelf, want die kardinaal zou veel te ver gaan in zijn plannen. Als resultaat zou de orde de facto niet meer soeverein zijn, klinkt het, maar gewoon deel uitmaken van Heilige Stoel. Daardoor zou de orde niet meer kunnen werken zoals nu. Met andere woorden, de internationale humanitaire werking zou in het gedrang komen.

De situatie zat muurvast. Paus Franciscus heeft nu zelf ingegrepen en een decreet gepubliceerd waarmee hij de leiding van de Orde van Malta ontbindt. Er komen nieuwe statuten en tegen 25 januari moet er een nieuwe grootmeester en een nieuwe soevereine raad verkozen worden. De paus heeft een voorlopige raad aangesteld die in afwachting het bestuur moet waarnemen.