Aardgas als wapen: heeft Europa zijn hand overspeeld met de harde sancties tegen Rusland?

De hoge energieprijzen doen de Europese economie, gezinnen en bedrijven nu al pijn, en de winter is nog niet eens begonnen. Dat dat het gevolg is van de oorlog die Rusland in Oekraïne voert, is welbekend. De EU probeert Rusland met zware sancties op andere gedachten te brengen: rekeningen van Russische topfiguren zijn geblokkeerd, de uitvoer van heel wat technologie naar Rusland is ingeperkt en de invoer van een rist Russische producten (waaronder sinds vorige maand steenkool en binnenkort ook aardolie) stopgezet. Van zijn kant heeft de Russische president Poetin de aardgaskraan naar Europa geleidelijk dichtgedraaid.

Het doet de mensen wel eens morren: had de EU dit niet anders kunnen aanpakken? Hebben we ons misschien misrekend met die sancties? "Op zich is dat een terechte vraag, want we betalen met z'n allen een zware prijs voor een oorlog waar we niks mee te maken hebben", zo verwoordt Fabienne Bossuyt het, professor internationale politiek aan de UGent. Dat ziet ook Filip Abraham, professor internationale economie aan de KU Leuven: "De oorlog komt met een zware kost voor de Russische economie, maar ook voor die van ons."

En toch zien ze geen van beiden heil in het terugschroeven van de sancties, om 1 duidelijke reden: "Poetin zet aardgas in als wapen, om de EU te treffen en in crisis te storten. Je kunt niet meer vertrouwen op wat Rusland doet." Dat is precies wat ook Thijs Van de Graaf, energie-expert en professor internationale politiek aan de UGent, de voorbije maanden en jaren kon observeren.

"De Russische manipulatie van de gasexport naar Europa was al bezig vóór de invasie van Rusland in Oekraïne", merkt hij op. "In het laatste kwartaal van 2021 lag de gasimport uit Rusland al een vierde lager dan in hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Rusland leverde de EU nog hoogstens waartoe het contractueel verbonden was. Toen al waren ze de duimschroeven aan het aandraaien."

Dat was al vroeger begonnen: "In maart 2021 al stopte Gazprom met het vullen van ondergrondse gasreserves in Europa. In die periode is de troepenopbouw aan de Oekraïense grens begonnen. Zo zie je dat Rusland een langetermijnstrategie had om Europa onder druk te zetten. Dat is geen nieuwe aanpak: Rusland heeft een hele geschiedenis van gasexportmanipulatie, telkens met geopolitieke doeleinden."

Net om die kwetsbaarheid voor Russische manipulaties weg te werken, is het nu cruciaal dat de EU volop diversifieert in zijn energietoevoer, zegt Abraham. "Vergelijk het met de reactie na de coronacrisis: veel landen, industrieën en bedrijven beseften toen dat ze te afhankelijk waren van China. Ze proberen er nu voor te zorgen dat niet al hun eieren in hetzelfde mandje liggen."

Voor Russisch gas gaat het nu wel heel snel, zegt Van de Graaf. "Doordat Rusland zelf de gaskraan dichtdraait, is hun aandeel in de Europese gasvoorziening gedaald van 40 procent naar 15 procent. Het is zeer moeilijk om dat op korte termijn allemaal te vervangen." 

Maar met die aanpak schieten de Russen ook zichzelf in de voet. "Ze kunnen al dat gas niet zomaar aan andere landen kwijt: zowat alle grote pijpleidingen lopen westwaarts. Het heeft 50 jaar geduurd om dat netwerk uit te bouwen. Er loopt maar 1 pijpleiding richting China, maar die heeft maar een capaciteit van 38 miljard kubieke meter gas per jaar en die is nog niet eens volledig in gebruik. Ter vergelijking: de EU importeerde vorig jaar nog 155 miljard kubieke meter gas uit Rusland."

Onze luisteraars, kijkers en lezers zijn niet de enigen die zich zorgen maken over de huidige situatie. Nu al hoor je onder meer landen als Italië en Hongarije vraagtekens zetten bij de sancties. "Je zult naarmate de winter nadert almaar meer van zulke geluiden horen opduiken", voorspelt Abraham.

"Maar ik zie de EU niet toegeven aan de Russische druk", oppert Bossuyt. "Daarmee zou Europa internationaal enorm gezichtsverlies lijden en alle gewicht kwijtspelen op het wereldtoneel." Van de Graaf knikt: "Wie denkt dat het beter en veiliger is om de sancties op te heffen, dwaalt. Dat is hoegenaamd geen garantie op energiebetaalbaarheid en -zekerheid. En je zou daarmee ook Oekraïne in de steek laten: waar eindigt de agressie dan? Dan geef je het signaal dat grote wereldmachten territoriaal mogen doen wat ze willen."

Wat niet wegneemt dat we moeilijke maanden tegemoet gaan. "Het wordt een koude winter voor veel mensen", vreest Bossuyt. "Voor de economie ziet het er op korte termijn niet goed uit." Abraham is het daarmee eens, maar ziet ook veel paniekvoetbal en speculatie op de gasmarkten momenteel. "Wellicht zal dat op de lange termijn weer wat normaliseren. Maar we zullen eerst door de tunnel moeten."