‘India onderschatten we enorm, dat land wordt binnen afzienbare tijd een wereldspeler’

Haroon Sheikh is schrijver, politicoloog, bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam en wetenschappelijk adviseur van de regering-Rutte. Het hoeft dus niet te verbazen dat de Volkskrant de filosoof van Pakistaans-Surinaamse afkomst opnam in de lijst van de tweehonderd invloedrijkste Nederlanders.

U bent gefascineerd door water. Hoe komt dat?

Haroon Sheikh: “Wellicht omdat ik in Nederland ben opgegroeid: eeuwenlang was het water een bedreiging, maar het heeft ook welvaart gebracht. Het heeft me van kleins af geboeid. Een oceaan is van een onvoorstelbare schoonheid, maar is ook intimiderend: hij kan je zo opslokken. Ook de mentaliteit van de mensen die aan het water leven, vind ik boeiend: zij denken anders dan mensen in het binnenland, met een open geest.

“Veel landen met een kustlijn hebben een hoofdstad in het binnenland en een grote handelsstad aan zee. Er zijn bijna altijd spanningen: in de hoofdstad beschouwen mensen zich als gedisciplineerd. Omgekeerd gaan mensen in havensteden prat op hun ondernemerschap en openheid, en zitten er volgens hen vooral conservatieve en zelfvoldane bureaucraten in de hoofdstad. Dat verklaart de vooroordelen tussen Madrid en Barcelona, Washington en New York, Ankara en Istanbul, Delhi en Mumbai, Peking en Shanghai, Moskou en Sint-Petersburg, enzovoort.”

Water verandert de wereld, is uw uitgangspunt. Op welke manier?

Sheikh: “Als mensen het over wereldpolitiek hebben, denken ze automatisch aan territorium: conflicten op het land spreken nu eenmaal meer tot de verbeelding. Maar grote allianties en conflicten in de wereldgeschiedenis ontstaan vaak via het water. Machtsblokken bouwen havens, graven kanalen, drijven handel of leggen zeeblokkades op.

“Water is in de loop der eeuwen altijd maar belangrijker geworden. Moderne macht is gebaseerd op welvaart, die komt voort uit handel en liefst 90 procent van de wereldhandel gebeurt via het water. Landen hebben daar niet voor niets grote offers voor gebracht, zoals Frankrijk en Egypte voor de bouw van het Suezkanaal. Zo’n onderneming kost ontzettend veel geld, maar de macht en welvaart die daarna volgen, maken het de moeite waard. Mijn focus ligt dus niet op geopolitiek, de politiek van het land, maar op hydropolitiek, de politiek van het water.”

Is ook de Russische invasie in Oekraïne daar een voorbeeld van?

Sheikh: “Zeker. President Poetin wil toegang krijgen tot de Zwarte Zee, het knooppunt van de handel in Oost-Europa. Niet toevallig wordt nu zwaar gestreden voor de havenstad Odessa, in het zuiden van Oekraïne. Even veroorzaakten de Russen paniek door grote zeeschepen met graan voor het Midden-Oosten te beletten uit te varen. Nu is er wel een akkoord, maar Moskou kan dat zo weer ongedaan maken.”

U hebt het in uw boek Hydropolitiek over nieuwe zeevaartroutes die ontstaan door de klimaatverandering. Profiteert Rusland daarvan?

Sheikh: “Ja, zonder enige twijfel. Rusland is het grootste land ter wereld in oppervlakte en heeft een erg lange kustlijn, maar het beschikt amper over ijsvrije havens. Daar zal verandering in komen, omdat de Noordpool aan het smelten is. Dan ontstaat er een nieuwe zeeroute en Moskou zal die controleren. Schepen die van Shanghai naar Antwerpen varen, doen dat nu via het Suezkanaal in Egypte. De noordelijke route zal 4.500 kilometer korter zijn: een enorme besparing van tijd en geld.”

Zullen zo nieuwe machtsblokken ontstaan?

Sheikh: “Iedereen met een kustlijn aan de noordzijde van het Euraziatische continent zal er in ieder geval van profiteren, zoals bijvoorbeeld Noorwegen. IJsland bevindt zich plots in een interessante positie tussen Amerika en Europa, en vooral Denemarken staat dankzij Groenland strategisch sterk. Iedereen lachte toen Donald Trump zei dat hij Groenland wilde kopen, maar dat zou economisch gezien een briljante investering zijn. Andere presidenten hebben het trouwens eerder al geprobeerd.

“Rusland wordt wellicht een grote zeemacht, en het is ook al in gang geschoten: het investeert zwaar in de havens in het noorden, het bouwt onderzeeërs en ijsbrekers die door kernenergie worden aangedreven, en schepen van de Russische marine worden steeds vaker in noordelijke Europese wateren gesignaleerd – ze zijn zogezegd verdwaald. Maar het laatste woord is nog niet gezegd over die noordelijke zeeroute, want andere machtsblokken willen ook hun deel van de koek. Dat hoeft niet te verwonderen, want door het smelten van de ijskap wordt veel bodemrijkdom plots bereikbaar: er steekt daar naar schatting een kwart van de gasreserves in de zeebodem. Rusland heeft trouwens al een Russische vlag op de bodem geplant (lacht).”

De klimaatverandering leidt ook tot droogtes en politieke instabiliteit. De oorlogen van de toekomst zullen over drinkbaar water gaan, vrezen politicologen.

Sheikh: “Dat is de enige mogelijke conclusie. De wereldbevolking blijft nog decennia groeien, terwijl er steeds vaker droogtes zullen voorkomen. Het meeste zoet water gaat naar de landbouw. Als daar te weinig van is, zullen nieuwe conflicten uitgelokt worden door mislukte oogsten. Door de droogte vluchten mensen weg van het platteland, en vervolgens komt het tot geweld in de steden. De voorbeelden zijn legio. Door de droogte in de Sahelregio volgen de conflicten en aanslagen elkaar op, van Mali tot Nigeria, met nog meer vluchtelingen tot gevolg. In 2011 brak er na een jarenlange droogte een opstand uit in Syrië. Meer dan anderhalf miljoen Syriërs waren de voorgaande jaren naar de steden getrokken, en daar mondden burgerprotesten uit in een afgrijselijke oorlog.

“Een ander voorbeeld is het conflict over de Nijl in Afrika. Ethiopië is enkele jaren geleden begonnen met de bouw van een waterkrachtcentrale aan de Nijl, maar Egypte, dat stroomafwaarts ligt, vreest daardoor minder water uit de rivier te kunnen winnen voor zijn meer dan honderd miljoen inwoners. Volgens de Verenigde Naties zou er al in 2025 een watertekort kunnen ontstaan. De Egyptenaren dreigen ermee Ethiopië binnen te vallen als dat zou gebeuren.”

SPEELBAL TAIWAN

U drukt Europa telkens weer met de neus op de feiten: het tijdperk van de westerse dominantie is voorbij, en dat is ook te zien op de oceanen.

Sheikh: “De voorbije vijfhonderd jaar kun je bestempelen als het Atlantische tijdperk: alle belangrijke zeevaartroutes, en dus alle macht, concentreerden zich rond West-Europa en de oostkust van de Verenigde Staten. De NAVO was daarvan de voorbije eeuw de militaire vertaling. Maar nu zijn landen elders in de wereld zich aan het moderniseren, en zij hebben een jongere en grotere bevolking dan de westerse landen.

“De VS zijn wel nog de leidende zeemacht, maar dat kunnen ze alleen blijven als ze zich op Azië concentreren. De belangrijkste Amerikaanse havens liggen niet meer aan de oostkust, maar wel in het westen aan de Stille Oceaan, weg van Europa. Wat de NAVO in de 20ste eeuw was, zal een maritieme alliantie in Azië in de 21ste eeuw zijn.

“De VS en China proberen nu zo veel mogelijk invloed te verwerven in het Midden-Oosten en in Azië. China steekt zijn ambities ook niet onder stoelen of banken. Bij een parade in 2018 schouwde president Xi Jinping de troepen: niet de landmacht, maar de marine. Drie dagen lang toonde China zijn tanden: ‘Wij zijn de nieuwe grote zeemacht.’”

Hoe gaat Peking te werk?

Sheikh: “Het legt in alle uithoeken van de wereld nieuwe infrastructuur aan. Het Panamakanaal en de Straat van Malakka, twee erg belangrijke handelsroutes, worden gecontroleerd door de Amerikanen. China wil daarom kanalen graven in Nicaragua en in Thailand. Als het daarin slaagt, zal de balans kantelen in het voordeel van het Oosten.

“Voorts bouwt het havens in Myanmar, Sri Lanka, Pakistan en Algerije. In de haven van Djibouti in Oost-Afrika heeft het een militaire basis uitgebouwd. En in Europa is het actief in de haven van Piraeus, in Griekenland, en in Triëst, in Italië. Tegelijk kijkt China naar het noorden: het wil de Noordpool en de zee boven Rusland controleren. En in de Zuid-Chinese Zee spuiten ze mini-eilanden op, ze stationeren daar een handvol soldaten en claimen dan de binnenzee. De Zuid-Chinese Zee is cruciaal voor Peking: Taiwan zal daar een sleutelrol spelen.”

Na de Russische invasie in Oekraïne rees het vermoeden dat China Taiwan zou binnenvallen. Sinds het bezoek van Nancy Pelosi, de voorzitter van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, houdt het militaire oefeningen. Bereiden de Chinezen een invasie voor?

Sheikh: “Dat lijkt me onwaarschijnlijk. Dan komt er een militaire confrontatie met de VS en vooralsnog is Amerika militair veel sterker. De inval van Rusland in Oekraïne was uitzonderlijk: dat was een gok van een land dat zijn macht almaar ziet afkalven en wel risico’s moet nemen om relevant te blijven. Maar op lange termijn zal Rusland verarmen door die oorlog. China daarentegen wordt elke dag rijker en machtiger, en het heeft alle tijd. Het voert nu al een informatieoorlog in Taiwan om de inwoners te doen twijfelen.

“De komende jaren zullen de spanningen rond Taiwan het nieuws blijven beheersen, want de inzet is hoog. Peking ziet het eiland als een onlosmakelijk deel van het Chinese vasteland, en door de strategische ligging ervan zou China de wereld kunnen domineren. Taiwan is echter ook voor de Amerikanen cruciaal, want het is de belangrijkste producent van microchips. Het zou een ramp zijn voor de VS als China die industrie in handen zou krijgen.”

De Chinese president Xi Jinping wist in februari al dat de Russen Oekraïne zouden binnenvallen. Moet het Westen vrezen voor een Chinees-Russische alliantie?

Sheikh: “Dat niet. Vlak vóór de inval verklaarden de twee landen wel dat hun samenwerking geen grenzen kent. Ze delen één gemeenschappelijk doel: ze willen de hegemonie van Amerika doorbreken. Maar er zijn ook veel spanningen tussen China en Rusland, bijvoorbeeld over de energieprijzen en over de invloed in de grensgebieden.

“China heeft in de loop der jaren de banden aangehaald met voormalige Sovjet-republieken in Centraal-Azië en pijpleidingen naar de regio aangelegd, zoals in Kazachstan. Nu heeft Kazachstan voorgesteld om gas te leveren aan Europa, tot ontsteltenis van Poetin. China koopt ook veel landbouwproducten in Oekraïne en wilde er een paar jaar geleden zelfs een defensiebedrijf overnemen. Voorts zijn er veel Chinese migranten aan de slag in Aziatisch Rusland, wat een zekere sinofobie in de hand werkt.

“Omgekeerd heeft Rusland goede relaties met landen waarmee Peking op gespannen voet staat: het verkoopt bijvoorbeeld meer wapens aan India dan aan China. Het werkt ook steeds meer samen met Vietnam, een rijzende macht in Zuidoost-Azië. Op lange termijn zullen Rusland en China onvermijdelijk verder uit elkaar groeien.”

Volgens u wordt India binnen afzienbare tijd ook een wereldspeler.

Sheikh: “Inderdaad, dat land onderschatten we enorm. Over enkele jaren is India het land met de meeste inwoners ter wereld en tegen 2050 zal het de VS voorbijsteken als tweede economie, na China. India heeft recent een maritieme strategie ontwikkeld waarin het zich richt op de Arabische Golf en Zuidoost-Azië.

“Veel Aziatische landen vinden trouwens dat China gevaarlijk machtig wordt, en zoeken zelf toenadering tot India. Tegelijk levert India wapens aan Rusland: ze willen niets weten van de westerse sancties tegen Moskou. Meer nog: alles wat de Russen niet kunnen verkopen op de wereldmarkt door de boycot van het Westen, vindt wel een afnemer in India, weliswaar tegen een zacht prijsje.

“Daarnaast probeert Indonesië zich te positioneren als strategisch te duchten macht tussen de Indische en de Grote Oceaan. Als je alles optelt, kun je alleen maar akkoord gaan met een analyse die ik onlangs las in een Chinese publicatie: ‘Het Westen is verenigder dan ooit tevoren, maar ook geïsoleerder dan ooit tevoren.’”

CHINESE SLAVEN

Bent u hoopvol voor België en Nederland in deze veranderende wereld?

Sheikh: “Dat is een moeilijke vraag. Nieuwe zeevaartroutes hebben gevolgen voor de bestaande handelsroutes. Er zijn bijvoorbeeld al bedrijven verhuisd van Antwerpen naar Piraeus in Griekenland. Met onze havens controleren we wel de toegang tot de Maas en de Rijn, maar we moeten dringend op zoek naar een aansluiting met de handelsroutes in het Oosten. We exporteren nog altijd meer naar Italië, Spanje of Polen dan naar China, om over India nog te zwijgen. Zo kunnen macht en welvaart uit je handen glippen, maar dat lijken we in West-Europa niet te willen beseffen.

“Door de geschiedenis heen hebben samenlevingen aan de Noordzee zich altijd aangepast aan de wereldorde. Dat moeten we opnieuw doen. We zouden een maritieme liga kunnen oprichten met landen als Singapore, Zweden, Denemarken, Zuid-Korea en Oman, waarin we kennis uitwisselen en als gezamenlijk blok met de grote mogendheden praten.”

Hoe doe je dat het best, praten met regimes als die in China en Saudi-Arabië?

Sheikh: “Geen enkel Europees land heeft momenteel een antwoord op die vraag. In de ogen van China is het simpel: het gaat zogezegd neutrale samenwerkingen aan met om het even welk regime. Door de welvaart die het creëert, doet China naar eigen zeggen veel meer voor de mensenrechten dan wat Europa doet door andere landen democratische verkiezingen of vrijheid van meningsuiting op te leggen. Dat is ook hun antwoord op alle kritiek op de schendingen van de mensenrechten in China: wat hebben straatarme en werkloze Amerikanen aan democratie als ze niets te eten hebben?

“In het Westen gaan we er nog altijd van uit dat we een mysterieuze kwaliteit bezitten waardoor we ondanks alle veranderingen een leidende rol zullen blijven spelen. Alleen het Westen zou innovatief zijn, terwijl Chinezen slaafse wezens in een autoritair regime zijn. Wij weten beter wat goed is voor de Arabische wereld of voor Afrika dan de mensen die er wonen. Zij zijn niet rationeel genoeg of ‘niet klaar’ voor democratie. Door die manier van denken zien we niet dat er een nieuwe wereldorde ontstaat. We zullen er fouten door maken en conflicten veroorzaken.”

Moeten we dan gewoon handel drijven met China, waar meer dan één miljoen Oeigoeren in strafkampen opgesloten zitten?

Sheikh: “Ons belerende vingertje zal alvast niets uithalen. We moeten wel waken over onze strategische onafhankelijkheid: je kunt niet gewoon de vrije markt laten spelen als het gaat over gevoelige technologie.”

België hangt vol met Chinese HikVision-camera’s, onder meer in gebouwen van overheids- en politiediensten, onthulden we in januari.

Sheikh: “Dat is onaanvaardbaar. Maar niet alleen Chinese apparatuur in huis halen is gevaarlijk, ook de telecominfrastructuur van de Amerikanen is niet koosjer, en er circuleert volop Israëlische spyware in Europa. Waarom zorgen we er niet met Europese steun voor dat bedrijven als Ericsson en Nokia tot de wereldtop behoren? De EU moet dat doen als ze haar lidstaten wil beschermen.

“Tegelijk zullen we de Chinezen nodig hebben als we onze welvaart willen behouden. De VS zien China als dé grote vijand, en daar kunnen wij van profiteren. Als we met meer respect over en met hen praten, kunnen we misschien meer invloed uitoefenen. China is heus niet zo mysterieus en onbegrijpelijk: zoals elke economie hobbelt het van crisis naar crisis. De vastgoedsector verkeert er in een diepe crisis, het coronavirus blijft er circuleren omdat hun vaccins van minder goede kwaliteit zijn, en er komt mogelijk een stevige recessie aan. De uitdagingen waar zij voor staan, lijken dus erg op de onze. Het Westen wil de big tech meer discipline bijbrengen in de strijd tegen datalekken en desinformatie? Wel, ook de Chinese bigtechbedrijven worden hard aangepakt: ze moeten hun winsten gebruiken om het zorgsysteem te moderniseren. De gamingsector wordt nu aangepakt omdat de Chinese overheid beseft dat de kinderen massaal verslaafd raken aan videospelletjes.”

WANHOPIGE AFRIKANEN

Bent u, tot slot, optimistisch over de rol van Europa in de wereldpolitiek?

Sheikh: “Het zal u misschien verbazen, maar eigenlijk wel. In de Oekraïnecrisis maakt de Europese Unie nu duidelijk dat ze daadkrachtig kan optreden: een notoire dwarsligger als Hongarije respecteert de sancties tegen Rusland, Duitsland levert wapens aan de Oekraïners...

“De EU moet de komende jaren wel dringend Afrika omarmen. Nu lijkt ze alleen maar muren op te trekken tegen migranten. Maar hoe hoog die muren ook zijn, wie wanhopig is, zal toch proberen erover te klimmen. En als we deze eeuw niet te veel met China en Rusland te maken willen hebben, moeten we meer belangstelling voor Afrika tonen. Over enkele decennia zullen er alleen al in Nigeria meer mensen wonen dan in de hele Europese Unie. In veel Afrikaanse landen dringt het besef intussen door dat China niet altijd het beste met hen voorheeft: het laat Chinese arbeiders overvliegen en gaat aan de haal met hun grondstoffen. Daar is al hevig tegen geprotesteerd.

“Dit kan de eeuw van Europa en Afrika worden, maar dan moeten we nu meteen een groot plan voor het Middellandse Zeegebied uittekenen. Er moet dringend overleg komen tussen de EU en de Noord-Afrikaanse landen, en we moeten zwaar investeren in de industrie. Je zou het niet verwachten, maar Marokko heeft een bloeiende ruimtevaartindustrie en grote ambities op het vlak van zonne-energie. En Egypte heeft recent het Suezkanaal verbreed. Als we willen dat de vluchtelingenstroom stopt, moeten we in die regio investeren.”

Maar het heeft geen zin meer om onze democratie en mensenrechten te promoten?

Sheikh: “Het kan op een andere manier. Europa heeft veel macht zonder dat we het beseffen. The Brussels effect heet dat: we kunnen de wereld naar ons evenbeeld vormen door onze strenge wetgeving. Internationale ondernemingen volgen de Europese normen, omdat het nu eenmaal makkelijker en goedkoper is om de strengste regels in de hele organisatie toe te passen. Een bekend voorbeeld is de gegevensbescherming van EU-burgers, de General Data Protection Regulation (GDPR) of de Europese privacywet. Die is wereldwijd de standaard geworden, omdat Facebook en Google er niet omheen konden. Alle grote chemische bedrijven volgen de Europese veiligheidsstandaarden, en grote voedselexporteurs zoals Brazilië, China en veel Afrikaanse landen respecteren de Europese normen voor genetisch gewijzigde producten en het verbod op groeihormonen in de veehouderij. Amerikaanse bedrijven zoals McDonald’s en Subway volgen de EU-normen voor voedingsadditieven, en ga zo maar door.

“De Europese Unie bepaalt in de hele wereld wat mensen eten, de kwaliteit van de lucht die zij inademen en de producten die ze maken en gebruiken. En minstens even belangrijk: onze Europese wetten bewijzen dat de groei van de internationale bedrijven niet ten koste van de zwakkeren in de samenleving hoeft te gaan. Dat is echte macht uitoefenen.”

© Humo