Het einde van een tijdperk: hoe de wereld veranderd is sinds het aantreden van Queen Elizabeth II

Toen Queen Elizabeth II in 1952 de troon besteeg, kondigde haar eerste premier Winston Churchill plechtig “a new Elizabethan age” aan. Daarmee verwees hij naar het gouden tijdperk van haar voorgangster Elizabeth I in de 16e eeuw. 

Churchill wilde met zijn aankondiging een hoopvolle boodschap geven: 7 jaar na het einde van de gruwelijke Tweede Wereldoorlog zou er met deze nieuwe jonge koningin een tijdperk van voorspoed en geluk aanbreken. 

Hij wist toen niet dat de Queen langer zou regeren dan àl haar voorgangers in de geschiedenis. Ze was er altijd: zo goed als de volledige Britse bevolking heeft nooit een ander staatshoofd gekend. Haar overlijden betekent het einde van een tijdperk, dat nooit meer terugkomt. 

Of het allemaal zo voorspoedig verlopen is als Churchill voorspelde is vatbaar voor discussie. Wat wel vaststaat is dat de wereld in al die jaren onherkenbaar is veranderd. De samenleving, de wetenschap, de bevolkingssamenstelling, zelfs de monarchie zijn grondig door elkaar geschud. 

Meer dan honderd landen – zowat de helft van alle landen op de wereld – bestonden niet in hun huidige vorm toen Elizabeth aantrad als koningin. Dat had veel te maken met de onttakeling van het Britse Rijk. Maar ook op andere vlakken kunnen we ons nauwelijks nog voorstellen hoe de wereld er bij het aantreden van de Queen uitzag. Dat mag blijken uit de volgende tien voorbeelden.

Toen Koningin Elizabeth II in 1952 op de troon kwam, bestond er nog zoiets als het Britse Rijk, het Empire, ook al was het verval al ingezet. Maar op dat moment regeerden de Britten nog – daadwerkelijk, of louter in naam - over landen in zowat alle uithoeken van de wereld, van Noord-Amerika over Afrika en Azië tot Oceanië. 

Het Empire omvatte op zijn hoogtepunt, kort na de Eerste Wereldoorlog, een bevolking van 458 miljoen mensen, een kwart van de toenmalige wereldbevolking. Met zijn bijna 31 miljoen km² strekte het zich uit over ongeveer een kwart van alle landoppervlak op de wereldbol. 

Na de Tweede Wereldoorlog eisten de kolonies en overzeese territoria één voor één hun onafhankelijkheid op, en ging de ontmanteling van het Britse Rijk pas goed van start. Met voorop, in 1947, de dekolonisatie van India, “the Jewel in the Crown”. Andere landen volgden in een strak tempo: te beginnen met Birma, Sri Lanka, Maleisië, Singapore, Soedan, de Malediven, Bahrein, Qatar, de Verenigde Arabische Emiraten… en dan volgt er nog een lange rij. 

De meeste van die onafhankelijk geworden landen bleven wel lid van de “Commonwealth of Nations”, het Gemenebest. Vandaag is die organisatie een louter vrijwillig samenwerkingsverband van 56 soevereine landen die nauwe banden met het Verenigd Koninkrijk onderhouden, het merendeel zijn oud-kolonies. 

Van 15 van die landen was koningin Elizabeth zelfs nog altijd officieel het staatshoofd. Het gaat dan wel om een overwegend ceremoniële functie, want al die landen worden volledig onafhankelijk bestuurd. De drie grootste zijn Australië, Nieuw-Zeeland en Canada. 

De vraag is nu wat er met die 15 landen gaat gebeuren. Zolang ze leefde was de Queen hét bindmiddel, maar het is nog maar de vraag of landen als Australië, Nieuw-Zeeland en Canada haar opvolger koning Charles als hun staatshoofd willen behouden. Ze zouden de gelegenheid ook kunnen aangrijpen om definitief een republiek te worden.

Toen de Queen aantrad in 1952, was er was nog geen enkele satelliet de ruimte ingeschoten. De hele ruimtevaart moest nog beginnen. Zelfs jets met straalmotoren (in plaats van toestellen met propellers) waren nog een relatieve nieuwigheid. 

De eerste kunstmatige satelliet, de Russische Spoetnik, verliet pas in 1957 onze atmosfeer. Ondertussen hebben er al twaalf mensen op de maan rondgelopen, komt de verkenning van de planeet Mars stilaan op dreef, en zweeft er rond de Aarde zoveel ruimteafval van raketten en versleten satellieten dat botsingen in de ruimte niet langer denkbeeldig zijn.  

Toen Elizabeth II koningin werd bestond de televisie al, maar waren er nauwelijks mensen die zo’n toestel in huis hadden.  

Bijna anderhalf jaar na haar aantreden vond de kroningsplechtigheid van Elizabeth plaats. Na heel wat geharrewar werd uiteindelijk besloten dat de BBC de ceremonie rechtstreeks op de televisie mocht uitzenden. Pas toen schoot de verkoop van (toen nog) zwart-wit-toestellen spectaculair uit de startblokken, en werd een tv-toestel in huis stilaan gemeengoed.   

De Amerikanen moesten trouwens een dag op de beelden van de plechtigheid wachten. De beeldbanden moesten per vliegtuig overgevlogen worden, want er waren dus nog geen communicatiesatellieten.

In 1952 was een telefoon een bakelieten toestel met een draaischijf, dat vasthing aan een draad die uit de muur kwam. Als je een foto maakte, duurde het een paar dagen voor je de ontwikkelde afdruk ervan bij de fotograaf kon gaan afhalen.  

Nederland bezat welgeteld één computer, een toestel dat een hele kamerwand in beslag nam en nauwelijks functioneerde. Er was dus nog lang geen sprake van laptops, e-mails of internet. Het digitale tijdperk bestond enkel in sciencefictionverhalen.  

Maar de Queen was er telkens wel vlug bij. Ze verstuurde haar eerste e-mail in 1976, op een voorloper van het internet. Haar eerste tweet verstuurde ze in 2014. Ze heeft een ondertussen ook een YouTube kanaal, een Facebookpagina en een Instagram-account.  

Ministers waren mannen. Er was hier en daar wel een vrouwelijke minister of gezagsdrager, maar daar moest je met een vergrootglas naar gaan zoeken, dat waren de uitzonderingen op de regel. Het idee dat een vrouw premier kon worden werkte nog op de lachspieren. Dat veranderde – en wel drastisch - met de komst van Margaret Thatcher, de eerste vrouwelijke premier van het VK, die aantrad in 1979. De “Iron Lady” zou bijna 11 jaar premier blijven. 

Het eerste zwarte vrouwelijke parlementslid, Diane Abbott, kwam er pas in 1987. Het eerste openlijk homoseksuele parlementslid was Maureen Colquhoun in 1972, de eerste openlijk homoseksuele man in het parlement was Chris Smith in 1983.  

Dat is merkwaardig, want toen de Queen aantrad was homoseks tussen mannen nog strafbaar, en dat leidde geregeld tot betrappingen, arrestaties en gevangenisstraffen. Pas in 1967 werd seks met wederzijdse toestemming tussen twee mannen ouder dan 21 legaal in het Verenigd Koninkrijk. 

Toen de Queen aantrad was het nog altijd de gewoonte dat nieuwe ambassadeurs die hun geloofsbrieven kwamen overhandigen op het einde van de audiëntie achterwaarts en buigend de kamer uitgingen. (Dat gebruik ontstond ooit omdat men het als een belediging beschouwde dat iemand zijn achterwerk aan de vorst zou tonen.) 

De Queen maakte komaf met dat archaïsche gebruik, maar andere rituelen blijven tot op de dag van vandaag behouden. Diplomaten worden afgehaald op hun ambassade en per koets (een State Landau, getrokken door twee paarden) naar Buckingham Palace gebracht. In een tweede koets volgt de Marshal of the Diplomatic Corps. Die ceremoniële ambtenaar kondigt de nieuwe ambassadeur ook met luide stem aan wanneer die het staatsievertrek betreedt om zijn geloofsbrieven af te geven. Door dat symbolische gebaar kan de Queen erop vertrouwen dat de nieuwe ambassadeur wel degelijk gemachtigd is om namens zijn land te spreken. 

(Tijdens de coronacrisis verlopen de audiënties met diplomaten tijdelijk virtueel, via een videolink.) 

Pas zes jaar na haar aantreden, in 1958, schafte de Queen het merkwaardige ritueel af waarbij zogenoemde debutantes werden voorgesteld aan het Hof. Debutantes of debs waren jongedames uit de hogere kringen die de huwbare leeftijd van 18 bereikt hadden. Tot 1958 werden ze elk jaar uitgenodigd op een receptie in Buckingham Palace. Daar werden ze eerst aan de Queen voorgesteld, en vervolgens konden ze kennismaken met eveneens uitgenodigde jongemannen die als geschikte huwelijkskandidaten beschouwd werden. Een soort van huwelijksmarkt dus, onder de goedkeurende blik van de koningin.  

Enkel dames die eerder zelf al aan het hof waren voorgesteld konden een aanvraag indienen om een jong meisje te laten uitnodigen. Meestal was dat de moeder, maar het kon ook om een tante of schoonfamilie gaan. Als de aanvraag was goedgekeurd kreeg de jongedame een uitnodiging van de Lord Chamberlain.  

Op de bewuste dag stonden lange rijen limousines aan te schuiven voor Buckingham Palace. Bij het betreden van de Troonzaal werd de naam van elke debutante luidop voorgelezen, waarna ze voor de vorstin een kniksje (een koninklijke kniebuiging) moest maken en vervolgens achterwaarts het vertrek moest verlaten. Als debutante droeg je altijd een witte of ivoorkleurige avondjurk, mouwlange handschoenen en parels of andere familiejuwelen.  

De voorstelling aan het hof betekende de start van het “social season” met diverse debutantenbals, waarbij de meisjes altijd begeleid werden door een chaperonne. De meeste debutantes kregen van hun ouders ook hun eigen “coming-out party”.  

In de laatste jaren had de Queen het omslachtige ritueel al teruggebracht tot een eenvoudige receptie in de tuin van het paleis , tot ze er in 1958 definitief komaf mee maakte.  

We staan er niet meer bij stil, maar in de beginjaren van de Queen waren er nog nauwelijks plastic verpakkingen in de winkels. Voeding, kleding en allerhande verbruiksartikelen werden verpakt in papier, karton, hout of textiel. 

Plastic vershoudfolie werd pas in de States geïntroduceerd in 1949. Plastieken wegwerpzakken verschenen pas halverwege de jaren 60 in de winkels en supermarkten. (De supermarkt zelf was trouwens een recente uitvinding. De eerste winkel met zelfbediening verscheen in 1948 in het Verenigd Koninkrijk, de eerste echte supermarkt pas in 1951. In België opende Delhaize in Elsene de eerste supermarkt van ons land in 1957.) 

Kroonprins Charles, de oudste zoon van de Queen, hield in 1970 een toespraak waarin hij waarschuwde voor de gigantische afvalberg die aan het ontstaan was met al die plastic wegwerpverpakkingen. Zijn verbaasde toehoorders dachten dat hij niet goed snik was, de milieuproblematiek was toen nog maar nauwelijks een thema. 

In 2015 werd Justin Trudeau voor het eerst verkozen als Canadese premier. Toen hij even later een bezoek bracht aan Buckingham Palace, was het niet de eerste keer dat hij de Queen ontmoette.  

Zij herinnerde zich hem nog goed als het bijzonder levendige zoontje van Pierre Trudeau, haar vierde Canadese premier, die ze eind jaren 70 diverse malen ontmoette. Justin was haar twaalfde Canadese premier. 

Toen de Queen in 1961 op officieel bezoek naar Pakistan ging, vond het staatsbanket plaats in de toenmalige hoofdstad Karachi. Tijdens het bezoek werd haar vanuit een vliegtuig de plek getoond waar de nieuwe hoofdstad Islamabad gebouwd zou worden. Haar eerstvolgende bezoek aan Pakistan was 36 jaar later, in 1997. Islamabad was ondertussen een stadsregio met twee miljoen inwoners.