De Queen bracht stabiliteit, maar hielp ook de bloedige dekolonisatie te verhullen

“Het einde van een tijdperk”, zeggen de commentatoren over het bewind van Queen Elizabeth II. Zoals alle monarchen was zij zowel een individu als een instelling. In het openbaar gaf ze nooit een mening en toonde ze nooit emotie. Over haar innerlijke leven weten we weinig of niets, behalve dat ze van paarden en van honden hield.

De koningin belichaamde een diepe en oprechte toewijding aan haar plicht – haar laatste openbare optreden was de benoeming van haar vijftiende premier. Ze was een baken van stabiliteit en haar overlijden in deze toch al troebele tijden dompelt de wereld in rouw. Maar we mogen haar tijdperk niet romantiseren. Want Elizabeth was ook het gezicht van een natie die haar rijk en veel van haar invloed in de wereld verloor. Haar lange aanwezigheid als staatshoofd en hoofd van het Britse Gemenebest, het verbond van Groot-Brittannië met zijn voormalige kolonies, trok een traditionalistische façade op voor tientallen jaren van geweld. Zo hielp ze om een bloedige dekolonisatie te verhullen waarvan de omvang en de gevolgen nog onvoldoende worden erkend.

Elizabeth groeide op in een koninklijke familie die in het Britse Rijk aan aanzien had gewonnen terwijl haar politieke gezag in eigen land afnam. De monarchie heerste over een altijd langere lijst van kroonkolonies, met inbegrip van Hongkong (1842), India (1858) en Jamaica (1866). Het bewind van koningin Victoria, die in 1876 tot keizerin van India werd uitgeroepen, was een tijd van flamboyant imperiaal patriottisme. Leden van de koninklijke familie brachten kleurrijke ceremoniële bezoeken aan de kolonies.

In 1947 vierde Elizabeth, toen nog prinses, haar 21ste verjaardag tijdens een koninklijk bezoek aan Zuid-Afrika en gaf ze een speech waaruit nu vaak wordt geciteerd: “Heel mijn leven, lang of kort, zal ten dienste staan van u en van de grote imperiale familie waarvan wij allemaal deel uitmaken.” Tijdens een ander koninklijk bezoek, deze keer aan Kenia, vernam ze het overlijden van haar vader.

Op de dag van haar kroning in 1953 bracht The Times of London trots het nieuws van de eerste geslaagde beklimming van de Mount Everest door de Sherpa Tenzing Norgay en de Nieuw-Zeelander Edmund Hillary, “een voorspoedige voorbode van een nieuw elizabethaans tijdperk”. Keizerin zou Elizabeth nooit zijn – na de onafhankelijkheid van India en Pakistan in 1947 bestond de titel niet langer – maar ze erfde een imperiale monarchie als hoofd van het Gemenebest, een verlengstuk van het rijk en een instrument om de Britse internationale invloed in stand te houden.

Noodtoestand

Op foto’s van conferenties van de leiders van het Gemenebest zie je de blanke koningin vooraan en centraal tussen tientallen meestal niet-blanke premiers, als een matriarch tussen haar kinderen. Ze nam die rol heel ernstig en kwam soms in botsing met haar ministers om de belangen van het Gemenebest te verdedigen, zoals toen ze een hardere houding tegen de apartheid in Zuid-Afrika bepleitte.

Wat de foto’s niet tonen is het geweld dat erachter schuilt. In 1948 riep de koloniale gouverneur van Maleisië de noodtoestand uit om tegen communistische guerrilla’s te vechten. De Britse troepen gebruikten tactieken die de Amerikanen later in Vietnam zouden overnemen. In 1952 werd in Kenia de noodtoestand uitgeroepen om een antikoloniale beweging, de Mau Mau, te onderdrukken. Tienduizenden Kenianen werden in kampen verzameld en brutaal gefolterd. In Cyprus (in 1955) en Aden (in 1963) riepen Britse gouverneurs opnieuw de noodtoestand uit om antikoloniale aanslagen tegen te gaan. Opnieuw werden burgers gefolterd. En later bracht het conflict in Noord-Ierland het geweld dichter bij huis.

We zullen misschien nooit achterhalen wat de koningin wel of niet wist over de misdaden die in haar naam werden gepleegd. (Haar gesprekken met haar premiers zijn staatsgeheim.) Ook haar onderdanen kennen niet heel het verhaal. De koloniale ambtenaren hebben veel documenten vernietigd die “de regering van Hare Majesteit in verlegenheid zouden kunnen brengen”. Andere documenten werden weggestopt in een geheim archief waarvan het bestaan pas in 2011 aan het licht kwam. Hoewel sommige activisten zoals Barbara Castle, een Labour-parlementslid, de Britse wandaden aanklaagden, is de publieke opinie altijd onverschillig gebleven.

En er waren altijd meer koninklijke reizen die de pers mocht verslaan. Tot het begin van de jaren 2000 bracht de koningin bijna elk jaar bezoeken aan de landen van het Gemenebest, een goed recept voor juichende massa’s en mooie beelden. De kilometers die ze aflegde en de landen die ze bezocht werden opgeteld alsof ze te voet reisde in plaats van op het koninklijke jacht of in een Rolls-Royce: 70.000 kilometer en 13 landen na haar kroning; 90.000 kilometer en 14 landen voor het zilveren jubileum in 1977; nog eens 65.000 kilometer naar Jamaica, Australië, Nieuw-Zeeland en Canada voor het gouden jubileum. Het Britse Rijk dekoloniseerde, de monarchie deed dat niet.

In de laatste jaren van haar bewind zag de koningin hoe het land – en de koninklijke familie – moeite had om in het reine te komen met het einde van het imperium. Tony Blair verdedigde het multiculturalisme en gaf Wales, Schotland en Noord-Ierland meer autonomie, maar haalde ook de victoriaanse imperiale retoriek weer boven door deel te nemen aan de Amerikaanse invasies van Afghanistan en Irak. De sociale ongelijkheid en die tussen de regio’s nam toe en Londen werd een oase voor superrijke oligarchen. Hoewel de persoonlijke populariteit van de koningin zich herstelde van het dieptepunt na de dood van prinses Diana werd de koninklijke familie verdeeld door Harry en Meghans beschuldigingen van racisme.

Voorbijgestreefde fantasie

Sinds enkele jaren staan de Britse staat en instellingen meer en meer onder druk om de nalatenschap van het imperium, de slavernij en het koloniale geweld te erkennen en goed te maken. In 2013, na een rechtszaak van slachtoffers van folteringen in het koloniale Kenia, ging de Britse regering akkoord om bijna 20 miljoen pond schadevergoeding te betalen. In 2019 werden overlevenden in Cyprus eveneens vergoed. Er worden inspanningen gedaan om de leerprogramma’s te hervormen, monumenten die het Britse Rijk verheerlijken te verwijderen en de presentatie van historische sites met banden met het imperialisme aan te passen. Maar de xenofobie en het racisme nemen toe, aangestookt door de toxische politiek van de brexit.

Het lange leven van de koningin heeft geholpen om voorbijgestreefde fantasieën over een tweede glorieus elizabethaans tijdperk in stand te houden. Elizabeth vertegenwoordigde een levende band met de Tweede Wereldoorlog en de patriottische mythe dat de Britten op eigen houtje de wereld van het fascisme hadden gered. Ze had een persoonlijke relatie met Winston Churchill, de eerste van haar vijftien premiers, die door Boris Johnson vechtlustig werd verdedigd tegen gegronde kritiek op zijn retrograde imperialisme. En ze was natuurlijk een blank gezicht op alle munten, bankbiljetten en postzegels van een natie die snel diverser werd.

Nu zij er niet meer is moet ook de imperiale monarchie heengaan. Het is bijvoorbeeld de hoogste tijd om de Order of the British Empire af te schaffen, de onderscheiding die de koningin elk jaar verleende aan honderden Britten als beloning voor hun gemeenschapsdienst en bijdragen aan het openbare leven. De koningin was het staatshoofd van meer dan een dozijn naties van het Gemenebest, die nu meer geneigd zullen zijn om het voorbeeld te volgen van Barbados, dat in 2021 besliste om “ons koloniale verleden volledig achter ons te laten” en de republiek uitriep. De dood van de koningin kan ook een nieuwe dynamiek geven aan het streven naar Schotse onafhankelijkheid – naar verluidt was zij ertegen. En hoewel de leiders van het Gemenebest in 2018 hebben beslist om “de oprechte wens van de koningin” in te willigen en prins Charles als volgend hoofd van het verbond te erkennen, benadrukt de organisatie dat die rol niet erfelijk is.

Elizabeth zal worden herinnerd om haar onvermoeibare toewijding aan haar functie. Maar die functie was zo nauw verbonden met het Britse Rijk dat de mythe van imperiale welwillendheid bleef bestaan terwijl de wereld veranderde. De nieuwe koning heeft nu een kans om een echte impact op de geschiedenis te hebben door het koninklijke prachtvertoon te temperen en de Britse monarchie te moderniseren, zodat ze meer op die van Scandinavië lijkt. Dat zou pas een mooi einde zijn.

© The New York Times Company