23 jaar zwoegen op Egyptische hiërogliefen en ze dan ontcijferen: 200 jaar geleden kraakte Jean-François Champollion de Steen van Rosetta

Stel je voor: na 23 jaar zwoegen op een eeuwenoud schrift, zie je het plots. De puzzel valt in elkaar en je ontcijfert een stuk geschiedenis. Dat overkwam de Fransman Jean-François Champollion exact 200 jaar geleden toen hij een doorbraak forceerde en de Egyptische hiërogliefen op de Steen van Rosetta ontcijferde. Hij opende zo de deur naar de betekenis van talloze inscripties in piramiden, tombes ... een schat aan geschiedenis.

In 1799 werd de steen van Rosetta gevonden: een Oud-Egyptisch blok graniet met inscripties in drie talen, 760 kilogram zwaar. In de havenstad Rosetta, ten noordoosten van Alexandrië en niet ver van de Egyptische noordkust, botste een officier op de steen tijdens een expeditie van Napoleon in Egypte. Op zich geen unieke gebeurtenis, want er werden wel vaker zulke stukken gevonden, al was dit wel een handig exemplaar.

Op de steen van Rosetta is dezelfde tekst namelijk in drie talen gebeiteld: het Grieks, het demotisch (een Oud-Egyptisch cursief schrift), en hiërogliefen. Een ideale bron om het onbekende schrift te kunnen ontcijferen. De steen, die uit 196 voor Christus dateert, is een officieel document waarin een groep priesters hun dankbaarheid voor en steun aan farao Ptolemaeus V Epiphanes vastlegt.

De officiële datum van de doorbraak staat genoteerd op 27 september, toen Champollion zijn ontdekking wereldkundig maakte. Hij schreef zijn analyse in een lange brief naar Joseph-Bon Dacier, secretaris van de Académie des Inscriptions et Belles Lettres, en las de tekst voor op de Académie.

Maar twee weken eerder, op 14 september, kreeg Champollion zijn cruciale inzicht. "Je tiens l'affaire!", zou hij geroepen hebben: "ik ben eruit". Om vervolgens uitgeput in elkaar te zakken, zo zegt de overlevering. Begrijpelijk, want hij sukkelde niet alleen met zijn gezondheid, de ontrafeling van de hiërogliefen was een huzarenstukje: taalkundigen probeerden de steen al jarenlang volledig te doorzien. 

"Je moet dat wat in de tijdsgeest zien", vertelt Marleen De Meyer, egyptologe aan de KULeuven. "Napoleon stuurde een leger naar Caïro en werd daar door de Britten verslagen. Er waren ook veel wetenschappers bij, die teksten die ze gevonden hadden, publiceerden in Europa. Dat heeft een enorme Egyptomanie op gang gebracht".

Een stuk van de eer gaat dan ook naar andere taalkundigen zoals Thomas Young, de voornaamste concurrent van Champollion. Die Engelsman had de namen Ptolemaeus en Cleopatra eerder al ontcijferd. De koninklijke namen werden omcirkeld in de hiërogliefen. Zo'n cirkel of ovaal heet een cartouche of sjenoe, zoals rond de naam van Ptolemaeus in de close-up hieronder.

Maar Champollion had, naast zijn noeste arbeid, een groot voordeel: zijn grote talenknobbel. Hij kende Koptisch, een taal die uit het Oudegyptisch was afgeleid en enkel nog als liturgische taal door christenen werd gebruikt. "Die taal, ontstaan in de tweede, derde eeuw na Christus, kwam voort uit die oudere taal, maar bestond vooral uit Griekse letters in plaats van hiërogliefen. Vergelijk het met Oudnederlands voor ons: je kan de tekst niet verstaan, maar herkent wel enkele woorden", legt De Meyer uit. 

Waarom was dat schrift zo moeilijk te ontcijferen, als er op de steen zelf een Griekse vertaling staat? De Egyptenaren hadden honderden tekens, in bepaalde periodes zelfs duizenden tekens maar er waren weinig aanknopingspunten om die te ontcijferen.

Champollion ontdekte dat sommige tekens voor klanken staan; enkel medeklinkers, klinkers zijn er niet bij. Daarnaast zijn er ook tekens die als symbool voor een woord dienen, een ideogram, zoals een getekend zonnetje dat simpelweg "zon" betekent. 

"Het is moeilijk om je dat voor te stellen als je een alfabet gewend bent zoals wij. Eén teken kan voor één klank staan, maar ook voor twee of drie. Stel je het woord 'man' voor. Eén teken zou voor de klank 'm' kunnen staan, maar een ander voor de drie klanken samen, m-a-n. En je kan ook een teken hebben dat het woord man uitbeeldt", zo zegt De Meyer.

Om het nog wat complexer te maken, lees je hiërogliefen niet per se van links naar rechts: ze kunnen in beide richtingen geschreven zijn. De mannetjes en beestjes in de tekst zelf kijken naar de richting van waaruit men moet lezen.

De steen is te bezichtigen in het British Museum in Londen en dat is niet onomstreden. Doctor Zahi Hawass, gerenommeerd Egyptisch Egyptoloog, startte zopas nog een petitie op die hij de komende maanden zal rondsturen naar verschillende musea. Hij vecht al jaren voor de terugkeer van de steen naar Egypte, die in 1802 door het British Museum van de troepen van Napoleon werd overgenomen. 

"De steen van Rosetta is het icoon van de Egyptische identiteit. Het British Museum heeft geen recht om het artefact aan het publiek te tonen", zei Hawass daarover tegen The National, een Schots dagblad. Hij beweert dat er meer dan voldoende bewijs is dat de steen gestolen werd. Hoewel hij zelf een omstreden figuur is omdat hij zichzelf als ultieme autoriteit in de Egyptologie zou presenteren in de media, heeft hij de tendens wel mee. In Europa wordt koloniale kunst de laatste jaren steeds vaker teruggegeven aan de landen van oorsprong.