Een snelcursus ‘sorry’ zeggen: verdrink uw excuses niet in zelfmedelijden, en 9 andere tips

Er gaat tegenwoordig geen week voorbij of iemand biedt ons met ogen die schuldbesef moeten rapporteren zijn excuses aan. De Amerikaanse acteur Will Smith zei sorry omdat hij stand-upcomedian Chris Rock tijdens de Oscaruitreiking een pets in het gezicht had gegeven. Neil Parish van de Britse conservatieven verontschuldigde zich omdat hij in het Lagerhuis naar niet nader gespecifieerde porno had gekeken.

Prins Joachim, zoon van prinses Astrid, vroeg vergiffenis omdat hij tijdens de covidcrisis ‘wat kan mij mijn voorbeeldfunctie schelen’ had gemompeld en naar een lockdownfeestje was gegaan. Koen ­Pelleriaux van het GO!-onderwijs sloeg mea ­culpa omdat hij in een interview gesuggereerd had dat onze leerkrachten de ambitie hebben van een boomstronk. En Beyoncé bood haar ­excuses aan omdat ze op haar nieuwe album een zin zingt die mogelijk beledigend is voor mensen die lijden aan spasticiteit.

Sommigen zien in de explosie van het aantal publiekelijke geuite sorry’s een geruststellend teken van beschaving. ‘Ik ben blij dat de maatschappij eindelijk wat minder bot wordt. Laten we daar dankbaar voor zijn en rond een met respect voor fauna en flora aangelegd kampvuur gaan zitten.’ Anderen zien in onze excuseerdrang het ultieme bewijs dat we in een hypersensitieve tijdgeest leven waarin altijd wel ­iemand zich gekwetst voelt. ‘Ik zeg het al jaren: de westerse cultuur is een slachtoffercultuur ­geworden. We moeten ons dringend opnieuw vermannen en ja, ik ben er fier op dat ik met het woord ‘vermannen’ zowel trans vrouwen als panseksuelen schoffeer.’

De waarheid ligt vermoedelijk ergens in het laffe midden. Het is prima dat er vragen gesteld worden bij onze geïnstitutionaliseerde ongevoeligheid voor alles wat buiten het eigen referentiekader valt. Maar dat neemt niet weg dat die maatschappelijke herijking soms tot redeloze buitensporigheden leidt. Wanneer een songtekst zo ongevaarlijk moet zijn dat alleen ­mensen die nadrukkelijk beledigd willen ­worden er nog aanstoot aan kunnen nemen, zijn we niet de meest weerbare versie van de mensheid die we kunnen zijn.

Maar of u de huidige sorrycultuur nu lovens- dan wel betreurenswaardig vindt, er is vooral een probleempje met de sorry’s zélf. En dat komt hierop neer: onze excuses klinken veel te vaak als insults, added to injuries. Wat op ­sociale media of in persoonlijke gesprekken de indruk moet wekken een verontschuldiging te zijn, is in werkelijkheid vaak niets anders dan een verwijt, een beschuldiging of een ­uitvlucht. Daarom: een snelcursus sorry ­zeggen, en wel in de vorm van tien bruikbare adviezen. Zo hoeft u na uw initiële sorry niet ook nog eens sorry te zeggen voor de manier waarop u sorry hebt gezegd.

1. Zeg sorry voor uw gedrag, niet voor de reactie van de ander

Toen kunstenaar Jan Fabre zich in de rechtbank moest verantwoorden voor geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag, las zijn advocate een handgeschreven brief van hem voor. Daarin stonden onder meer deze zinnen: “Ik bied mijn oprechte verontschuldigingen aan aan wie zich door mij gekwetst voelt. Ik wens jullie de anarchie van de schoonheid en de liefde toe.” Dat klinkt grootmoedig, maar het betekent ­eigenlijk: ‘Het probleem is niet dat ik mij ten ­opzichte van jullie misdragen zou hebben, het probleem is dat jullie provinciale zieltjes zo snel gekrenkt zijn.’

Ook in het stalkingproces tegen televisie­maker Bart De Pauw werden er excuses uitgesproken. “Ik wil graag mijn verontschuldigingen aanbieden aan alle mensen die mijn gedrag storend vonden”, zei De Pauw in de rechtbank van Mechelen. “Het spijt mij voor al jullie gevoelens van ongemak en verdriet.” Vrij vertaald: ‘Het is onbegrijpelijk dat jullie mijn gedrag storend vonden, maar aangezien jullie blijkbaar al bij het ontvangen van een paar speelse sms-berichten emotietjes van ongemak voelen opborrelen, zal ik maar sorry zeggen.’

Sorry zeggen voor de reactie van de ander in plaats van voor uw eigen gedrag is in deze age of apology een klassieker. Het lijkt alsof u sorry zegt, maar wat u écht doet, is de ander ridiculiseren. ‘Het spijt me dat je je gekwetst voelde’ betekent zoveel als ‘Wat ben jij lichtgeraakt, zeg’. ‘Ik betreur ten zeerste dat je aanstoot hebt genomen aan mijn gedrag’ wil zeggen ‘Ik wou dat jij mentaal niet in de middeleeuwen was blijven hangen’.

De geveinsde verontschuldiging zegt maar één ding: ‘Jij bent het probleem, niet ik.’ En dat is uiteraard het laatste wat de persoon die u ­gekwetst heeft, ertoe zal aanzetten om u ­opnieuw in de armen te sluiten. Knoop het dus in uw toerekeningsvatbare oren: excuses ­dienen niet om u te helpen ontsnappen aan uw verantwoordelijkheid. Ze zijn bedoeld om de ander te overtuigen van uw schuldinzicht.

2. Erken wat er gebeurd is

Een verontschuldiging is geen verontschuldiging als ze niet eerlijk benoemt wat er gebeurd is. Een zin als ‘Ik herinner me niet dat ik je gisteren een lachkoe heb genoemd, maar als ik dat toch gedaan zou hebben: sorry dan’ is qua spijtbetuiging niet echt efficiënt. De waarheid heeft haar rechten, zeker als u op vergeving uit bent.

Om nog even terug te keren naar de zaak-De Pauw (de beste ‘hoe richt ik mezelf communicatief ten gronde?’-casus in jaren): volgens Bart De Pauw zélf kan hem alleen maar verweten worden dat hij ‘sms’jes met flirterige toon’ verstuurde. Dat die flirterige toon bij momenten behoorlijk dreigend was en dat 300 sms’en per week in elke rechtbank ter wereld volstaan om het woord cyberstalking te rechtvaardigen, heeft hij nooit over zijn lippen gekregen. Het maakt zijn latere excuses hopeloos ontoereikend: je kunt niet geloofwaardig sorry zeggen voor iets wat je volgens jezelf niet gedaan hebt.

Hoe moeilijk het is om ten volle te erkennen wat je fout gedaan hebt, bewees ook de Amerikaanse komiek Louis C.K., die er een gewoonte van had gemaakt om in het bijzijn van vrouwelijke collega’s ongevraagd te masturberen. “Ik ben mij nu pas bewust van de omvang van de impact van mijn acties”, schreef hij in zijn verontschuldigingsbrief. Waarmee hij eigenlijk bedoelde: ‘Ik dacht godverdomme dat jullie het leuk vonden dat ik voor jullie ogen mijn blote lul leegschudde. Krijg nou wat.’ Een reactie die het geloof in het empathisch vermogen van de heer C.K. alleen maar verder heeft aangetast.

3. Verdrink uw excuses niet in zelfmedelijden

Sommige mensen slagen erin om tijdens het ­uiten van hun doorvoelde excuses vooral ­aandacht te vragen voor hun eigen lijden. ‘Ik voel me zo verschrikkelijk slecht dat ik jou dit heb aangedaan. Soms vraag ik me af of ik nog wel voort kan met mijn leven. Ik voelde me al langer kut, maar nu ik weet dat ik jou heb ­teleurgesteld, vind ik ’s ochtends nauwelijks nog de moed om op te staan.’

Nu is het niet per se verkeerd om de ander mee te geven dat u afziet: een minimum aan hartzeer bewijst dat u niet de koude etterbak bent waarvoor u sinds uw misstap wordt aanzien. Maar als u meer woorden besteedt aan uw eigen kwellingen dan aan de pijn die u bij de ander hebt veroorzaakt, belandt u onvermijdelijk aan de verkeerde kant van de narcismeschaal.

Neem daarom een voorbeeld aan de Japanners. Een Japanner gaat bij het uitspreken van zijn verontschuldigingen ook in overdrive, maar niet om medelijden op te wekken. “De directeur van een failliete bank speelt geen toneel als hij huilend om vergiffenis vraagt”, schrijft een redacteur van de Nederlandse krant Trouw. “Hij neemt oprecht de verantwoordelijkheid die zijn functie met zich meebrengt en accepteert de bijbehorende schande. In Japan is je ­excuses aanbieden een kwestie van wel­overwogen door het stof gaan en je aangetaste eergevoel herstellen.”

Onthoud: in tranen gedrenkte nederigheid is goed, van pathos doortrokken zelfmedelijden niet.

4. Zeg alleen sorry als u het meent

Het is niet omdat sommige mensen met een rood aangelopen gezicht eisen dat u uw excuses aanbiedt dat u dat ook moet doen. Toen er onlangs een video opdook waarin de Finse premier Sanna Marin met vrienden aan het feesten was, riepen zedenmeesters ‘dat haar gedrag niet strookte met de ernst van haar ambt’ en ‘dat ze maar beter met geloofwaardige excuses kon komen’. Marin reageerde op de heisa door te melden dat ze net als iedereen recht heeft op een privéleven, dat ze net als iedereen haar vrije tijd met vrienden doorbrengt en dat ze net als iedereen van plan is om dat in de toekomst te blijven doen.’ Case closed, moraalridders terug in de mand.

Ook al smeekt uw omgeving u om sorry te zeggen, spreek het woord alleen uit als u het ook meent. En als uw omgeving wel erg vaak op excuses aandringt, verander dan van omgeving. Vorige zomer miste de Engelse voetballer ­Marcus Rashford een penalty in de EK-finale ­tegen Italië. Op vraag van de communicatieadviseurs van de Engelse voetbalbond sloeg Rashford mea culpa: ‘Het enige wat ik kan zeggen is sorry. Ik wou dat het anders was gelopen.’ Terwijl hij uiteraard had moeten zeggen: ‘Gemiste penalty’s horen bij voetbal zoals Jennifer Saunders bij Joanna Lumley. Wie dat niet kan aanvaarden, moet maar een curlingfan worden.’

Nog dit: als uw excuses wél van de gemeende soort zijn, wacht dan niet te lang om ze te overhandigen. Will Smith wachtte vier maanden om zich in een video rechtstreeks tot Chris Rock te richten. Dat doet vermoeden dat zijn excuses veeleer geïnspireerd waren door zijn tanende populariteit dan door een aanval van uitgestelde spijt. Timing is alles, ook in sorryland.

5. Een mondelinge sorry is beter dan een schriftelijke

Een mondelinge sorry zegt: ‘Ik heb een fout gemaakt en ik voel me niet te beroerd om je ­persoonlijk om vergeving te komen vragen.’ Een schriftelijke verontschuldiging zegt: ‘Ik heb een fout gemaakt, maar ik moet vandaag ook nog naar de stomerij dus dump ik mijn excuses gemakshalve maar even in je mailbox.’ Met andere woorden: het gaat niet alleen om wat u zegt, maar ook om hoé u het zegt.

Juliette Schaafsma en Marieke Zoodsma, excuusonderzoekers − ik verzin niks − aan de ­universiteit van Tilburg, wijzen er in cultuurtijdschrift rekto:verso op dat de uitvoering bij het maken van excuses cruciaal is. “In 2008 verontschuldigde Australië zich omdat het gedurende tientallen jaren honderdduizend Aboriginal-kinderen had weggehaald bij hun ouders. Toen­malig premier Kevin Rudd richtte zich in het parlement rechtstreeks tot de afgevaardigden van de Aboriginal-gemeenschappen, die ­persoonlijk aanwezig waren. Ook was de ­ceremonie live op televisie en op grote schermen rond het parlementsgebouw te volgen.

“Vergelijk dat met de excuses die George W. Bush in 2004 aanbood voor de mishandeling van Iraakse gevangenen in de Abu Ghraib-gevangenis. De Amerikaanse president verontschuldigde zich tijdens een persconferentie met de Jordaanse koning Abdullah II. Maar waarom tijdens een persconferentie, en waarom in Jordanië? Dit was geen collectief ritueel waaraan ook slachtoffers deelnamen, alleen een onderonsje waarin Bush de politieke belangen van de VS veilig stelde. Zijn spijt had vooral betrekking op de imagoschade voor de VS, en minder op het leed van de slachtoffers, die hij niet eens aansprak.”

Lang verhaal kort: als Jan Fabre nog eens een platform krijgt om zijn slachtoffers zijn excuses aan te bieden, doet hij dat beter in eigen ­persoon in plaats van het aan zijn advocate uit te besteden.

6. Na sorry komt niks meer

Sommige spijtbetuigingen lijken verdacht veel op verwijten. Ze beginnen wel met een sorry, maar focussen al snel op wat de ander verkeerd heeft gedaan. ‘Sorry dat ik een volle fles gin naar je hoofd gooide, maar als jij niet gezegd had dat mijn haar niet goed lag, had ik dat ­natuurlijk nooit gedaan.’ ‘Sorry dat ik je in het bijzijn van je ouders een hoer noemde, maar je kunt moeilijk ontkennen dat het jurkje dat je droeg nauwelijks zichtbaar was.’

De Nederlandse cabaretier Pieter Derks formuleerde het op NPO Radio 1 als volgt: “Na ­sorry komt niks meer. Geen maar, geen ­behalve, geen want, geen hoewel, geen en. ­Gewoon sorry, punt, en dan niks. Het gaat ­namelijk altijd mis bij wat daarna komt.”

Dat beseft nu hopelijk ook Bart De Pauw, die tijdens zijn sorryspeech verslag uitbracht van zijn bezoek aan de therapeut. “Er is een soort autismespectrumstoornis vastgesteld”, zei De Pauw. “Ik wil me daar niet achter verschuilen, maar zo’n stoornis kan inhouden dat je bepaalde boodschappen niet goed leest.”

Primo: als je je dan toch niet achter je autismespectrumstoornis wil verschuilen, zwijg er dan over.

Secundo: zelfs als je een autismespectrumstoornis hebt, interpreteer je sms’en als ‘Ik wil niet dat je me nog zulke berichten stuurt, Bart’ níét als ‘Ik hoop dat je me vannacht nóg dertig zulke berichten stuurt, Bart’.

En tertio: als je wil dat de rechter je autismespectrumstoornis als een verzachtende omstandigheid aanvaardt, zeg je erbij om wélke stoornis het gaat. Het syndroom van Asperger? Pervasive development disorder? Multiple complex development disorder? Verlicht ons! Zo niet is ‘ik heb een soort autismespectrumstoornis’ gewoon het nieuwe ‘ik was dronken’: een doorzichtige poging om de verantwoordelijkheid voor je daden buiten ­jezelf te leggen.

7. Een sorry dient niet om de ander te doen stoppen met zeuren

Ga er niet van uit dat de persoon tegen wie u sorry zegt na uw excuses meteen zin zal hebben om samen kumbayatattoos te laten zetten. De meeste mensen hebben wat tijd nodig om de littekens op hun ziel te laten helen. Ze willen uw verontschuldigingen wellicht even laten ­bezinken en er op een later tijdstip op terug­komen. Besef dat een opmerking als ‘Ik heb toch sorry gezegd? Wat zit je nu nog te zeiken?’ uw zonet uitgesproken excuses aanzienlijk aan kracht zal doen inboeten.

Toen Marc Overmars tijdens zijn eerste persconferentie als sportief directeur van Antwerp aan de tand gevoeld werd over het seksueel grensoverschrijdend gedrag waarvoor Ajax hem had ontslagen, zei hij een tikje verhit: ‘Het is spijtig wat er bij Ajax gebeurd is, maar het is nu tijd om de pagina om te slaan.’

Die zin was om twee redenen problematisch. Eén: ‘Het is spijtig wat er gebeurd is’ betekent niet ‘Ik heb spijt van wat ik gedaan heb’. Het kan ook betekenen: ‘Het is spijtig dat ik betrapt ben’. Of: ‘Het is spijtig dat ik die klikkende kutwijven niet nog méér dickpics gestuurd heb’. Twee: voor u met een zeker gezag kunt zeggen ‘dat het tijd is om de pagina om te slaan’, moeten de laakbare feiten minstens een jaar oud zijn. Als ze, zoals bij Overmars, nog maar van een maand geleden dateren, klink je als een man die door zijn vrouw op overspel wordt betrapt en met de onderbroek nog op de enkels zegt dat het wel érg lang duurt voor ze hem vergeeft.

8. Richt uw excuses tot de juiste mensen

Bij het uitspreken van uw excuses hoort u zich te richten tot de mensen die u gekwetst, benadeeld of onteerd heeft. Dat klinkt als een vanzelfsprekende richtlijn, maar toch speelde de Nederlandse voetbalanalist Johan Derksen het voor elkaar om ertegen te zondigen.

Eind april bekende Derksen tijdens een jolig onderonsje in het SBS6-programma Vandaag Inside dat hij in zijn wilde jaren een bewuste­loze vrouw met een kaars had gepenetreerd. In de halfbakken excuses die twee dagen later volgden, adresseerde hij niet de vrouw in wier vagina hij een kaars had geschoven, maar de makers van Vandaag Inside. “Het is een grote chaos bij het programma. En ik ben de veroorzaker van alle ellende. Als we nu door zouden gaan, zitten we de hele tijd met de handrem op te praten.” Het is alsof je je bij de buren gaat verontschuldigen voor de geluidsoverlast die je tijdens het neerschieten van je vrouw hebt ­veroorzaakt. ‘Ik had een geluidsdemper ­moeten gebruiken. Dom van me.’

9. Sorry zeggen doet u voor de ander, niet voor uzelf

De Nederlandse journalist Gawie Keyser schrijft op het debatplatform brainwash.nl: “Als je sorry zegt omdat je op zoek bent naar verlossing, maak je de situatie alleen maar erger. Sorry zeggen doe je voor de ander, niet voor jezelf.”

Keyser heeft een punt: we verontschuldigen ons niet om onbezwaard ons zondige leven te kunnen voortzetten, maar om het verdriet van de ander te verzachten. Dat impliceert dat we ons pas bij de bestemmeling van onze excuses aanmelden wanneer die expliciet heeft aangegeven daar ook klaar voor te zijn. Ziet hij een gesprek nog niet zitten, verdwijn dan deemoedig weer naar de achtergrond. In geen geval sturen we hem een bericht als ‘Your loss, onbuigzame klootzak’.

Mogen we ons na het uitspreken van een welgemeende sorry dan niet opgeruimd voelen? Tuurlijk wel. Zolang we onze eigen opluchting maar ondergeschikt maken aan de verlossing van degene die we hebben beschadigd.

10. De ene sorry is de andere niet

Zoals niet alle fouten even ernstig zijn, hoeven niet alle sorry’s even zwaarwichtig te klinken. Het best kiest u voor uw spijtbetuiging woorden die qua draagwijdte min of meer in overeenstemming liggen met wat u verkeerd hebt gedaan. Als u aan de kassa van de supermarkt per ongeluk iemand hebt voorgestoken, is spreken over ‘boetedoening’ en ‘het aanvaarden van de straf die God u zal opleggen’ een ietsiepietsie overdreven. Als u moedwillig iemands huis in de as hebt gelegd, is gewag maken van een ‘inschattingsfout’ dan weer even misdadig als de brandstichting zelf. De gouden regel: zorg ervoor dat het gewicht van uw woorden recht evenredig is met de zwaarte van de feiten. Een richtlijn die overigens ook wielercommentatoren weleens zouden mogen volgen.

Tot slot: ondanks dit stuk zult u op tijd en stond nog altijd geconfronteerd worden met mensen die nog liever met een scherp mes hun huid laten afpellen dan sorry te zeggen. Volgens de Amerikaanse psycholoog Guy Winch komt dat echter niet doordat ze zo koppig zijn, maar omdat ze zo’n lage eigenwaarde hebben.

“Spijt betuigen is emotioneel ongemakkelijk en best pijnlijk voor het ego”, zegt Winch op Ideas.Ted.com. “Wie genoeg eigenwaarde en zelfrespect heeft, kan zo’n tijdelijke deuk in het ego best opvangen. Maar voor mensen die niet veel zelfvertrouwen hebben, is dat onmogelijk. Hun verdedigingsmechanismen gaan aan het werk, waardoor ze de andere persoon aanvallen of de omstandigheden de schuld geven.”

De moraal van het Guy Wynch-verhaal: sommige mensen moeten niet leren om sorry te zeggen, maar om zichzelf wat leuker te vinden.