‘Vrouwen, leven, vrijheid!’ Iran al dagenlang massaal op straat na dood Mahsa Amini

Het is bijna een cliché: zijn er in Iran protesten, dan is de economische malaise daarvan “de eigenlijke oorzaak”. Dit keer is het anders. “Dit is een feministische revolutie”, zegt Shadi, een 25-jarige inwoonster van Teheran door de telefoon. “Het gaat niet om de economie, dit is feminisme, natuurlijk! Dit gaat over burgerrechten, over mensenrechten. Ik wil niet in elkaar geslagen worden om wat ik wel of niet draag. Ik ben moslim, maar buiten wil ik mijn haar laten zien, ik wil een T-shirt dragen.”

Vanwege precies die vrijheidsdrang werd de 22-jarige Mahsa Amini vorige week in de Iraanse hoofdstad gearresteerd door de Ershad, de zedenpolitie. Vrijdag overleed de altijd gezonde jonge vrouw in het politiebureau.

Beelden van de ineenzakkende Amini, door de autoriteiten verspreid om te bewijzen dat er geen geweld was gebruikt, waren de vonk in het kruitvat. Al vijf dagen achtereen gaan vrouwen en mannen in Iran de straat op. Het protest neemt almaar in omvang toe en verspreidt zich over steeds meer steden, hoewel (en doordat) de oproerpolitie keihard optreedt. Zeker acht mensen zijn omgekomen, vermoedelijk meer.

“De politie is zó wreed”, zegt Shadi. “Ze slaan iedereen, ook oudere mannen en vrouwen. Mannen in burger pakken willekeurig mensen op. Soms worden gearresteerden in ambulances vervoerd, omdat arrestantenbusjes door demonstranten worden tegengehouden.”

Jongste generatie

Dinsdagavond raakte de lerares Engels in het nauw, toen ze met anderen een metrostation in moest vluchten voor het traangas. Later kon ze haar (alcoholvrije) stamcafé aan Valiasr, Teherans grootste winkelstraat, niet bereiken. “Valiasr was stampvol mensen, ik kwam er niet doorheen.”

Een jaar geleden ontmoetten we de vrouw in dat stamcafé, een vrijplaats met ‘This is an English speaking zone’ boven de bar. Aan de muur foto’s van onder anderen John Lennon en Leonardo DiCaprio. De perfect Amerikaans-Engels sprekende Shadi betoonde zich een “extremistische feminist”, een fan van de Beatles, Alfred Hitchcock en Freddy Mercury, en een fel tegenstander van het executeren van homo’s en van de verplichte hoofddoek. Anders dan veel van haar vrienden noemde ze zich nog “gelovig moslim”.

Toen al was aan Shadi en haar leeftijdgenoten in het café te merken dat er iets broeide onder de jongste generatie volwassen Iraniërs, generatie Z. Een merkwaardige mix van moedeloosheid en rebelsheid. “De tieners en twintigers van nu zullen het patriarchaat veranderen”, zei Karim, een 26-jarige student architectuur. “We staan aan de vooravond van verandering.”

Hij had het niet zozeer over de politiek, daarin bestond in die Engelstalige zone geen enkel vertrouwen meer, ook niet in zogenaamde hervormers. Wel was er geloof in de potentie van de samenleving. “Ze kunnen niet volhouden dat het volk achter het regime staat”, zei Karim. “Ze móéten met een compromis komen. Meer vrijheden, meer rechten voor vrouwen.”

Muur van angst

Het was kort voor de presidentsverkiezingen die de conservatief Ebrahim Raisi aan de macht zouden brengen. Onder hem is, zeker de laatste zes maanden, de controle op het naleven van de kledingvoorschriften weer strenger geworden. Busjes van de Ershad stroopten de straten van de steden af. Een reeks incidenten was het gevolg, filmpjes van ruw behandelde vrouwen gingen rond. De dood van Mahsa Amini was het dramatisch dieptepunt.

“Het was een opeenstapeling”, zegt Peyman Jafari, Irankenner van Princeton University in de VS en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam. “De kledingvoorschriften worden door een steeds groter deel van de bevolking niet langer geaccepteerd, ook door veel religieuze vrouwen niet. Vooral jongeren, seculier dan wel religieus, zeggen: dit pikken we niet meer. De steun voor de hijab is als sneeuw voor de zon weggesmolten.”

“Tegenwoordig is het in Iran heel normaal om in bijvoorbeeld restaurants je hoofddoek af te doen. Dat doen vrouwen gewoon. Daarom treden de autoriteiten nu op straat harder op, om te laten merken dat ze er nog zijn.”

“Het is anders dan bij eerdere protesten. Die waren vaak individueel, zoals een foto op sociale media van een vrouw met haar hijab aan een stok. Nu worden hoofddoeken verbrand tijdens protesten. Dat is echt een verschuiving. De muur van angst valt weg.”

Jafari onderschrijft Shadi’s vaststelling dat het nu vooral om vrouwenrechten gaat. De economische toestand draagt bij aan de onvrede, maar is niet de hoofdmoot. Dat is te merken aan de slogans, zegt hij. “Vrouwen, leven, vrijheid”, is een belangrijke leus. Of “Keuzevrijheid”, naast de gebruikelijke kreten tegen de regering.

Het regime is in paniek en weet niet hoe te reageren, denkt Jafari. Niet alleen keren veel gelovige Iraniërs zich tegen de kledingdwang, ook binnen de conservatieve achterban slaat de twijfel toe. Voorheen kon er altijd wel een blik leden van de Basij-militie worden opengetrokken, als machtsvertoon. Nu beginnen de Basij-militanten in te zien dat ze op straat tegenover de meerderheid van de bevolking staan. Zij laten zich niet meer zo makkelijk optrommelen. “De eigen aanhang van het regime raakt gedemotiveerd”, zegt Jafari. “De onvrede is op bredere lagen van de bevolking overgeslagen.”

Of zoals Shadi, vanuit Teheran, wellicht met enige cijfermatige overdrijving zegt over Opperste Leider Ali Khamenei: “Schrijf maar op: 95 procent van de mensen in Iran wil deze leider niet. Alleen 5 procent klootzakken steunt hem.”