Hoe geloofwaardig is het dat Poetin straks het ondenkbare doet?

President Poetins toespraak tot de natie deze week was een een belangrijk moment. Mobilisatie, annexatie, kernwapens – alles werd op tafel gelegd. Was het een openingsbod om later dit jaar verlies op het slagveld om te kunnen zetten in winst aan de onderhandelingstafel? Of is het onderdeel van een strategie waarin Poetin erop blijft rekenen dat hij met zijn grotere uithoudingsvermogen uiteindelijk wint?

Poetins verwoestende aanval is nog steeds, in essentie, een ‘beperkte oorlog’ die Poetin kan verliezen en overleven. Maar hij heeft nu de inzet verhoogd, in Oekraïne, in Rusland én internationaal – waar zelfs China ‘zorgen’ heeft. De boodschap: wat u ook ziet op het slagveld, verliezen is geen optie.

De neiging was jarenlang om te zeggen: onderhandel en laat Poetin een deel van de buit houden. Hij vertegenwoordigt immers een grote kernmacht. Maar die strategie heeft Europa tweemaal vergeefs toegepast, in 2008 in Georgië en in 2014-’15 in Oekraïne. Dat verklaart deels de huidige standvastigheid in westerse hoofdsteden.

Die standvastigheid vermindert, net als Oekraïense vastberadenheid, de effectiviteit van Poetins nucleaire retoriek. Deze week zei hij: “Bij een bedreiging van de territoriale integriteit van ons land, en om Rusland en ons volk te verdedigen, zullen we zeker gebruikmaken van alle middelen die ons ter beschikking staan. Dit is geen bluf.” Maar dat volgde op Poetins uitspraak dat het Westen zélf een nucleaire ramp wil uitlokken én zelf de inzet van kernwapens tegen Rusland overweegt. Dat is weliswaar onzin, maar deze context – een dreigement op vermeende westerse plannen voor een kernaanval op Rusland – is belangrijk.

Cubacrisis

Je zou kunnen zeggen dat sinds de Cubacrisis van 1962 geen van de grootmachten zo openlijk de randen heeft opgezocht van het nucleair toelaatbare, in een wereld waarin grootmachten weten dat ze elkaar kunnen vernietigen. Het is spelen met vuur, maar ook hier kan de context het begrip van Poetins nucleaire retoriek verdiepen. Kernwapens spelen een belangrijke rol in Russische militaire doctrines, deels ter compensatie van Amerikaanse superioriteit in conventionele wapens. Na de Tweede Wereldoorlog was de situatie omgedraaid: de NAVO leunde op de afschrikwekkende werking van kernwapens ter compensatie van de conventionele Sovjet-overmacht in Europa.

Volgens de experts Michael Kofman en Anya Loukianova Finkin leunt de Russische ‘afschrikking door bangmakerij’ zwaar op “het afgeven van nucleaire signalen die de indruk wekken dat het land veel losser over het gebruik van kernwapens denkt dan in werkelijkheid het geval is”. Nieuw is het allerminst: al jaren worden op de Russische televisie Washington en Londen regelmatig tot nucleaire as gereduceerd. Ongevaarlijk is die context niet: Russische leiders zijn gewend aan oorlogsscenario's waarin een ‘tactisch’ kernwapen wordt ingezet.

Vorige week zei president Biden: “Doe het niet, doe het niet, doe het niet.” De VS hebben Rusland buiten beeld al herhaaldelijk gewaarschuwd voor de gevolgen. Tegelijk lekte uit dat een Amerikaans antwoord non-nucleair zal zijn. Biden zei dat het antwoord zal afhangen van de door Rusland gebruikte middelen, maar dat Rusland een ‘paria’ in de wereld wordt. Of dat volstaat, qua afschrikking, is onduidelijk.

De meeste experts zijn het erover eens dat inzet door Rusland van een ‘klein’ of ‘tactisch’ kernwapen nog heel ver weg is. Militaire stappen in die richting heeft Rusland nog niet genomen. Er zijn zeer zwaarwegende politieke én militaire redenen om niet als eerste sinds 1945 deze drempel over te gaan, hoewel niemand het kan uitsluiten.

Retoriek versus logica

Bij pogingen Poetin te doorgronden, helpt het soms zijn retoriek te scheiden van zijn logica. De logica wil dat kernwapens Poetin tot dusver dienen als dwanginstrument. Immers, die no-flyzone boven Oekraïne kwam er niet en nog steeds is westerse wapenhulp geclausuleerd. Maar bij gebruik riskeert Poetin juist dat bij de VS en Europa de rem eraf gaat, met onvoorziene gevolgen. En dat is precies wat hij niet wil.

Volgens sommige veiligheidsexperts uitte Poetin deze week geen nieuwe nucleaire dreigementen. “Dit gaat nog steeds over afschrikking”, aldus de Britse hoogleraar Freedman. “De situatie in maart was spannender dan nu”, vindt ook de Franse expert François Heisbourg. Hij wijst erop dat Poetins nucleaire uitspraken los staan van die over nieuwe annexaties (een verbinding die loopjongen Medvedev wel legde). Anderen, zoals Andrej Baklitsky, zien in Poetins uitspraak over bescherming van de ‘territoriale integriteit’ van Rusland wel degelijk een escalatie.

Dat westerse landen deze week vrij kalm reageerden, lijkt bewust. Het is geen ontkenning van de ernst van de situatie. Buiten het zicht wordt hard gewerkt aan scenario’s. Maar het Westen heeft in deze weinig opties en wil uitstralen dat dreigen met kernwapens een botter wapen is geworden: de steun aan Kiev is immers fors opgevoerd, maar de retoriek blijft hetzelfde. Iedereen beseft dat dit een gevaarlijk moment is. Maar zwichten voor nucleaire chantage, zo luidt de overtuiging in de meeste hoofdsteden, opent een doos van Pandora die nog gevaarlijker is.