‘Tien procent is al weg’: de Russische ‘gouden laag’ slaat massaal op de vlucht voor mobilisatie

Valera is twee uur geleden uit Moskou in Istanbul aangekomen, halsoverkop. Nu, zaterdagmiddag 3 uur, zit hij achter een glaasje Turkse thee in de weldadige binnentuin van cultureel centrum Nazim Hikmet, nota bene genoemd naar de beroemde communistische Turkse dichter die in 1963 te Moskou overleed na dertien jaar ballingschap in Rusland.

En, hoe voelt hij zich? “Tamelijk goed”, zegt de 25-jarige Rus laconiek. Hij gaapt. “Een beetje slaperig. Ik heb bijna niet geslapen vannacht.”

Mogelijk is dat stoïcisme erfelijk, want toen hij zijn ouders liet weten dat hij op weg was naar Turkije om aan de mobilisatie voor het Russische leger te ontsnappen, zeiden ze: “Het is jouw keus. Succes. En veel plezier.”

Terwijl de omstandigheden dramatisch genoeg zijn. De mobilisatie van 300.000 mannen voor de strijd in Oekraïne, woensdag afgekondigd door president Vladimir Poetin, leidt in Rusland tot grote onrust. Velen peinzen er niet over hun leven te riskeren in een zinloze oorlog. Duizenden jonge mannen proberen het land te verlaten. Ze vluchten per auto de grens over naar Georgië, Finland, Kazachstan, Mongolië. Of met het vliegtuig naar Turkije, een van de weinige landen die zonder visum voor Russen toegankelijk zijn.

Ticketprijzen vliegen omhoog

Goedkoop is het niet. Valera betaalde 1.500 euro voor zijn ticket. Dat viel dan nog mee, want sinds de mobilisatie zijn de prijzen omhooggeschoten. Soms moet nu voor een enkeltje Moskou-Istanbul al 30.000 euro worden betaald.

En dat is ook te duur voor veel leden van wat in Rusland de “gouden laag” wordt genoemd. Daar horen ze alle vier bij, de mannen hier rond de thee in de tuin van Nazim Hikmet. Niet omdat ze rijk zijn, maar omdat het bij “gouden laag” vooral gaat om sociaal en cultureel kapitaal. Het zijn mensen die een goede opleiding hebben genoten, Engels spreken, in de ICT werken of een gewild technisch beroep hebben.

Dat levert inderdaad vaak een goed salaris op, maar veel belangrijker is op dit moment dat het de trek naar het buitenland eenvoudiger maakt. “Ik schat dat 10 procent van de gouden laag deze week het land heeft verlaten”, zegt de 46-jarige Reitor, een arts die al een jaar in Istanbul woont. “In sommige sectoren misschien wel 50 procent. Voor de economie is dat heel schadelijk.”

Zelf draagt Reitor bij aan die grote golf door op afstand een bevriend echtpaar te helpen uit Rusland weg te komen. De hele nacht stond hij met hen in contact, ook hij heeft nauwelijks geslapen, en “mijn vrouw huilde de hele tijd”. De route van het tweetal: met een binnenlandse vlucht van 1.500 euro van St.-Petersburg naar Omsk in Siberië. Van daar met de bus naar Petropavlovsk, net over de grens in Kazachstan.

“Daar hebben ze zojuist een paar uur op een bank in het park geslapen”, zegt Reitor. Nu gaat het paar - beiden 35 jaar, ook gouden laag - door naar Astana en proberen ze een vlucht te pakken naar Istanbul. Dat moet aanzienlijk goedkoper zijn dan vanaf Moskou vliegen.

Vluchten vol mannen

Reitor laat filmpjes zien van de enorme rijen auto’s die op weg zijn naar de buitengrenzen van Rusland, richting Kazachstan, Mongolië, Georgië vooral, op het ogenblik de meest gewilde (want eenvoudigste) doorgangsroute.

Een grote rol daarin speelt ‘Grenscontrole’, een vorige week spontaan opgezette chatgroup van en voor Russen die hun land willen verlaten of dat al hebben gedaan. Toen Reitor donderdag lid werd, had de groep 13.000 leden. “En kijk nu eens”, zegt hij, wijzend op zijn telefoon: 342.000.

Belangrijk is ook Kovtsjek (‘de Ark’), een website die na de invasie van Oekraïne in februari vanuit Londen werd gelanceerd door de mensenrechtenjurist Anastasia Burakova, met hulp van zakenman Michaïl Chodorkovski. Kovtsjek helpt Russen die hun land hebben verlaten omdat ze tegen de oorlog in Oekraïne zijn. De naam verwijst naar de Ark van Noach.

“Alleen had de Ark van Noach genderbalans, van elke diersoort een mannetje en een vrouwtje”, zegt de 23-jarige Ivan lachend. “Sinds woensdag zijn het vooral mannen die Rusland verlaten, bang om te worden opgeroepen voor het leger. Mijn vlucht zat stampvol, maar er zaten maar drie vrouwen in het toestel.”

Ivan is zelf een van die mannen. De dag vóór Poetin deze week zijn besluit bekendmaakte, las hij over een wijziging in de mobilisatiewet. Hij rook onraad en besloot meteen een ticket naar Istanbul te kopen, aan 1.200 euro. Nadat Poetin woensdag zijn tv-toespraak had gehouden, belde zijn moeder hem op. “Neem zo snel mogelijk het vliegtuig naar Turkije!”, zei ze tegen haar zoon. Ivan kon haar geruststellen: “Ik heb al een ticket, mama.”

Donderdag landde hij in Istanbul. Daar werd hij ontvangen door zijn vriend Dima (27), die al een maand in de stad zit en daar een ruime flat huurt. Zaterdag voegde zich Valera bij hen, ook een vriend uit Moskou.

Ongewisse sprong

De jonge mannen werken alle drie in de ICT, voor ondernemingen in de VS of Europa, spreken goed Engels en hebben een prima salaris in dollars of euro’s - alle voordelen van de gouden laag. Veel leeftijdgenoten in Moskou willen net als zij absoluut niet vechten in Oekraïne, maar de sprong naar het buitenland is voor hen te ongewis. “Ze spreken geen Engels en hebben een Russische werkgever”, zegt Dima. “Ze weten niet hoe ze zouden moeten overleven in een ander land.”

Overigens weten ook veel leden van de gouden laag dat niet. Reitor en zijn echtgenote hebben zich sinds februari opgeworpen als een soort jeugdherbergouders voor gevluchte jonge landgenoten. Die kregen bij aankomst onderdak in hun flat, steeds zes tegelijk. Sindsdien staat hij ze bij met raad en daad, een man of dertig. Liefdevol heeft hij het over “onze kleuterklas”. Lachend: “Als het niet online is, kunnen ze helemaal niets. Hoe ga je naar een bank? Hoe kom je aan eten als je niet online een pizza kunt bestellen? Ze zijn hulpeloos.”

Ook in de eerste vertrekgolf, kort na de invasie, waren het vooral jonge ICT’ers die als digitale nomaden in Turkije neerstreken. Deelkantoren en plekken als Espresso Lab in Istanbul en Antalya zitten al maanden vol Russen.

De oudere Reitor spreekt het drietal - dat hij vandaag voor het eerst ontmoet - bijna bestraffend toe omdat ze niet al meteen na februari zijn vertrokken. Hun verweer: ze hadden al in maart tickets naar Georgië gekocht, maar die werden ongeldig verklaard. Daarna waren ze “er moe van steeds maar bang te zijn”. Bovendien heeft ieder zo zijn eigen redenen, afhankelijk van de omstandigheden.

‘Is het waar dat Europeanen denken dat alle Russen slecht zijn?’

Dima vertrok een maand geleden omdat zijn Britse werkgever niet langer zaken kon doen met Rusland. Om zijn werk te behouden, moest hij wel weg. Valera werkte als digitale nomade onlangs vier weken in Amsterdam (“Geweldige tijd gehad”), en keerde in Moskou terug op de dag voor Poetins oproep tot mobilisatie. Hij twijfelde geen moment: wegwezen.

Ivan heeft een vriendin die huiverig was en steeds aandrong op uitstel. Hij vertrok deze week alleen, maar nu is ook zijn vriendin om: woensdag heeft ze een vlucht naar Istanbul.

Of het koppel daar straks blijft of wellicht verder trekt naar Europa, dat zullen ze wel zien. Ietwat benauwd vraagt Ivan: “Is het echt waar dat Europeanen denken dat alle Russen slecht zijn, zoals onze media beweren?” Valera, die zojuist vier weken Nederland achter de rug heeft, stelt hem gerust. En dat ook Turken oké zijn, kan Dima vol overtuiging bevestigen. “Zulke aardige mensen hier!”

Ondertussen maken ook andere vrienden in Moskou en St.-Petersburg - bolwerken van de gouden laag - zich op voor vertrek. Zoals Reitor zegt: “De grote golf moet nog komen.”

Oorlog is bij de Russen thuisgekomen

Hopelijk is het nog op tijd, want de vrienden hebben gehoord dat de grens binnenkort dichtgaat. Misschien deze week al, als Rusland na de referenda de provincies Donetsk en Loehansk annexeert. Hoewel het slechts geruchten zijn, noemen de jonge mannen het sluiten van de grenzen “zeker”: omdat er na de annexatie wordt gevochten op “Russisch grondgebied”, komen de zaken dan pas echt op scherp te staan.

Door de mobilisatie “is de oorlog bij de mensen thuisgekomen”, zoals Reitor zegt. Hij vraagt zich af waartoe dat zal leiden. In een revolutie gelooft hij niet. “De ouderen hebben heimwee naar de Sovjet-Unie. Toen waren zelfs de ijsjes lekkerder, denken ze.”

Dus stemmen de tegenstanders van Poetin met hun voeten. Op een oproep van onze krant op Russische chatgroepen in Turkije blijven reacties binnendruppelen van jonge mensen die wel willen praten. Zo meldt ene Katerina dat ze een anti-oorlogssite is begonnen. Om met de jeugdherbergvader te spreken: online kunnen die kinderen alles.

Het bevriende echtpaar intussen zit zondagmiddag nog steeds in Kazachstan. Een betaalbare vlucht naar Istanbul hebben ze nog niet kunnen vinden. Hopelijk, zegt Reitor, krijgen ze hulp van burgers ter plekke en moeten ze vannacht niet opnieuw buiten op een bankje slapen. Weer laat hij zijn telefoon zien: in Oral, een andere grensplaats, heeft bioscoop CinemaPark zijn zaal ter beschikking gesteld voor logés.