‘Ik geloof dat Niemann nog meer heeft valsgespeeld’: uithaal Magnus Carlsen is nieuwe zet in schaakoorlog

Voor wie het gemist heeft: de schaakwereld staat al enkele weken op zijn kop. Eerst was er de beslissing van de Noorse wereldkampioen Magnus Carlsen (31) om een belangrijk toernooi in Saint Louis te verlaten, een dag na een verliespartij tegen de 19-jarige Amerikaan Hans Niemann. De eerste nederlaag in vier jaar voor Carlsen in een partij met witte stukken – waarbij de Noor dus de openingszet krijgt. Toen de twee elkaar vorige week weer in de ogen keken via de webcam, verbrak Carlsen na één zet en dertien seconden de internetverbinding. Verbijstering alom.

Een cryptische tweet van Carlsen bleek aanleiding voor een morsige whodunit in de schoot van de nobele denksport. Hamvraag: speelt Niemann vals? Aanvankelijk sprak Carlsen zich niet uit, intussen deed hij dat wel. “Ik geloof dat Niemann meer, en recenter, heeft valsgespeeld dan hij in het openbaar toegeeft”, schrijft Carlsen onder meer op Twitter.

Carlsen pleit ervoor om strengere stappen te ondernemen tegen valsspelen.“Ik wil niet spelen tegen mensen die al herhaaldelijk hebben valsgespeeld, omdat ik niet weet waartoe ze in de toekomst nog in staat zullen zijn.”

Intussen deden de wildste theorieën de ronde. Meest saillante verhaal: de jonge Niemann die via een anaal seksspeeltje de juiste zet gesignaleerd krijgt, via een secondant die de wedstrijd met een schaakcomputer volgt. Een uit de hand gelopen grap, zo bleek al snel, maar wel onder meer door Tesla-baas en schaakfanaat Elon Musk opgepikt. “Erg fijn is het niet om je sport op die manier in de media te zien verschijnen”, zegt de Vlaamse grootmeester Bart Michiels, die merkt dat de meningen fel uiteenlopen. Wel duidelijk is dat een discussie die al leefde – die over valsspelen – “helemaal ontploft” is.

Posterboy

Bedrog in de schaaksport is van alle tijden. De komst van schaakcomputers die elke grootmeester met gemak overklassen, heeft voor nog meer onrust gezaaid. Michiels heeft het zelf ooit meegemaakt. “Na een partij tegen Sébastien Feller analyseerde ik de wedstrijd en zag dat hij exact de zetten deed die de computer ook voorstelde. Wat een schaker, dacht ik toen nogal naïef.” Nadien, tijdens de Schaakolympiade in 2010, bleek dat de Franse grootmeester die zetten gecodeerd doorkreeg in de zaal.

Verhalen zijn er genoeg van spelers die op het toilet met hun smartphone betrapt werden. In 2015 toonde de Russische grootmeester Tkatsjev in een filmpje hoe makkelijk het is om via een subtiel oortje cruciale zetten door te krijgen, en ook in een schoen zou je een ontvanger kunnen verstoppen. Alleen: dat soort harde bewijzen ontbreken compleet in dit verhaal.

Waarom het dan zo leeft? “Voor het eerst is er een echte topspeler betrokken”, zegt Michiels. Carlsen is al tien jaar nummer één op de wereldranglijst, hij is uitgegroeid tot flamboyante posterboy van een sport die lang tanende was. Daartegenover staat een 19-jarige Niemann die op jonge leeftijd twee keer geschorst werd door onlineplatform chess.com – jeugdzonden, zo geeft hij toe – en sinds de pandemie als een raket naar boven schoot op de ranking.

Wie té snel opklimt in de sportwereld, is per definitie verdacht. Na een aantal wedstrijden maakte Niemann bovendien een wel erg warrige analyse van zijn eigen zetten.

Het zijn allemaal “rode vlaggen” die de beschuldigingen brandstof geven, maar geen sluitende bewijzen, aldus Michiels. Dat is ook de analyse van de Amerikaanse computerwetenschapper Ken Regan. Die ontwikkelde een model dat de overlap tussen mens en computer meet. Als een schaker volgens zijn niveau te vaak een optimale zet kiest, is dat verdacht. Bij Niemann zou de overlap niet buitensporig zijn, concludeerde Regan na een analyse van twee jaar aan schaakpartijen.

“Maar een echt goede valsspeler weet zijn momenten te kiezen”, zegt Michiels. Eén cruciale zet kan een partij doen keren. “Bij een speler die negentig procent van zijn zetten zelf verzint, zal de statistische bewijslast veel moeilijker aan te dragen zijn.”

DNA-analyse

In fysieke partijen lijkt het alleszins niet courant. Zeker bij grote toernooien zijn de controles best streng, tot metaaldetectoren toe. Online ligt het risico echter ‘100 tot 200 keer hoger’, aldus Regan. Dat bleek al tijdens de pandemie. Dankzij Netflix-serie The Queen’s Gambit werd schaken een hype, Chess.com registreerde zo’n 125.000 nieuwe gebruikers per dag in die periode. Alleen: ook valsspelen nam online een hoge vlucht.

Zelfs enkele top-100-spelers werden van het platform geweerd. Chess.com gebruikt daarvoor een eigen model, dat ook de gedragspatronen van spelers in kaart brengt. “Het is een soort DNA-analyse van elke schaker in de wereld”, zegt Danny Rensch (Chess.com) in The Guardian. De analyse van Niemann zou het verhaal een nieuwe wending kunnen geven, maar blijft voorlopig uit. Het platform weerde de Amerikaan wel opnieuw, net omdat hij zijn bedrog in het verleden verbloemde.

Wat de uitkomst ook zal blijken, al dat twijfel zaaien ondergraaft voor een stuk de toekomst van de sport. Steeds vaker wordt schaken namelijk als e-sport in de markt gezet. De online-prijzenpotten worden steeds groter, de streamingcijfers steeds hoger. Dat een bekende grootmeester als Hikaru Nakamura in augustus een deal tekende met e-sports-team TSM is ook een teken aan de wand.

“Als het percentage valsspelers te groot zou worden, is dat de doodsteek voor het schaken”, zegt Michiels. “Want waarom zou je als eerlijke schaker nog een partij aanvatten, als de kans groot is dat je het tegen een computer opneemt?”