‘De Russen vernietigen de steden van de mensen die ze komen ‘redden’. Het toppunt van cynisme’

Exact een jaar geleden was Serhii Plokhy, die in New York woont, voor het laatst op bezoek bij zijn familie in het oosten van Oekraïne. Nu belt hij hen alle dagen om op de hoogte te blijven van hun wel en wee.

Serhii Plokhy: “Zij leren met de oorlog te leven. De raketaanvallen zijn een nieuw soort normaal geworden.

“Toen de oorlog begon, is een deel van mijn familie in Oost-Oekraïne westwaarts getrokken, sommigen gingen zelfs naar West-Europa. Wie naar West-Oekraïne was gevlucht, keert nu terug naar zijn huis. Ik hoor van de anderen dat ook zij hun terugkeer plannen.”

Kwam de Russische invasie in Oekraïne in februari onverwacht voor u?

“Ja. Toen het Russische leger zijn troepenmacht opbouwde aan de grens met Oekraïne, hoopte ik dat een oorlog beperkt zou blijven tot het oosten van het land. Ik was toen nog zo naïef om te geloven dat president Poetin met de invasie de erkenning van de marionetrepublieken Donetsk en Loegansk wilde afdwingen. Hij zou maar héél even oorlog voeren en dan stoppen, om sancties te vermijden. Als dekmantel zou hij beweren dat hij de ‘bedreigde Russischtaligen’ van die ‘onafhankelijke volksrepublieken’ te hulp snelde. Maar het nieuws dat de Russen Kiev bombardeerden, was een koude douche voor mij.”

De Amerikanen hadden al in het najaar van 2021 gewaarschuwd voor een Russische aanval.

“En de Britse inlichtingendiensten ook. In de weken vóór de inval heb ik met tal van Oekraïense politici en oud-ministers gepraat, en zij zeiden me dat Poetin wel gek moest zijn om Oekraïne aan te vallen: ‘Dat zal hij nooit doen terwijl de hele wereld erop staat te kijken.’ Ze achtten een invasie wel waarschijnlijk, maar niet op dat moment. We leefden in de overtuiging dat Poetin en zijn kliek rationeel denken en handelen, maar we hebben de waanzin onderschat.”

De verontwaardiging over de bombardementen op Marioepol en andere steden is groot. Maar de Europese politici hadden toch kunnen weten wat voor een man president Poetin is? In 1999 heeft hij een vernietigingsoorlog gevoerd in Tsjetsjenië: hij liet Grozny in de as leggen. Later deed hij hetzelfde in Georgië en Syrië.

“Nu pas beseffen we hoe blind we al die jaren zijn geweest. U hebt gelijk: Tsjetsjenië was het begin, daarna volgden Georgië, de Krim en de Donbas. Al die tijd keek de wereld ernaar zoals ze in de jaren 30 naar de capriolen van Adolf Hitler stond te kijken. Ik wil niet dramatiseren, maar er zijn opvallende gelijkenissen. Denk maar aan de Anschluss, toen Duitse troepen op 12 maart 1938 Oostenrijk binnenvielen en het land inlijfden in het Derde Rijk. Later volgden er annexaties van gebieden met veel Duitstaligen, zoals Sudetenland in Tsjecho-Slowakije en Memelland in Litouwen. De parallellen tussen toen en nu vind ik zéér deprimerend. Als historicus geloofde ik rotsvast dat de mensheid lessen trekt uit de geschiedenis. Na de inval in Oekraïne weet ik dat we helemaal niets geleerd hebben. Voor mij is dat een vreselijke schok.

“Rusland gedraagt zich nu als nazi-Duitsland. Hitler wilde wraak voor de vernedering van het Verdrag van Versailles. Poetin wil de vernedering van de verloren Koude Oorlog vergelden. Duitsland kende tijdens de Weimarrepubliek een fragiele democratie, tot de nazi’s daar een einde aan maakten. Poetin stopte het geflirt met de democratie onder Boris Jeltsin. De Anschluss was niet het einddoel van het Derde Rijk, en Oekraïne is dat evenmin voor Poetin.

“Na de annexatie van de Krim verviel het Westen snel weer in magisch denken: ‘Het zal wel koelen zonder blazen. We vaardigen een paar sancties uit en daarna is het weer business as usual.’ In plaats van een afstraffing leek dat eerder op een aanmoediging.”

WESTERSE HEBZUCHT

Als president Poetin een kloon van Adolf Hitler is, begaat het Westen dan een vergissing door niet mee te vechten en alleen wapens te leveren?

“Het Westen reageert nu exact zoals in de jaren 30: het zalft en kijkt weg. Niemand wil in die oorlog betrokken raken. De geschiedenis leert dat zo’n politiek niet de juiste manier is om dictators te stoppen. Alleen hebben de grootmachten nu kernwapens: als de geallieerden militair tussenbeide komen, dan kan dat op een nachtmerrie uitdraaien. Strenge sancties en totale isolatie zijn voorlopig de enige aangewezen aanpak, zoals tijdens de Koude Oorlog. Voorts moet de Russische gas- en oliekraan zo snel mogelijk helemaal dicht.”

Dan zal Rusland nog meer toenadering tot China zoeken: Poetin en Xi hebben elkaar pas nog gesproken.

“Net zoals in de jaren 50 onder het communisme, maar we hebben geen andere keuze. Voor het eerst in de geschiedenis wordt een land geregeerd door een staatsmaffia. De Russische kleptocraten corrumperen de rest van de wereld.

“Natuurlijk waren er vóór Poetin en de oligarchen al kleptocratische machthebbers, denk maar aan de regimes in het Midden-Oosten en hun oliedollars. Maar dit is toch van een andere orde. Het is ook duidelijk dat dat corrupte regime het Westen heeft gecorrumpeerd. De voorbije decennia bleven Europese landen onverstoord zakendoen met de oligarchen. Duitsland is voor zijn energievoorziening zelfs grotendeels afhankelijk van Rusland.”

Europa heeft zichzelf in de nesten gewerkt?

“Zeker. Duitsland is daar het beste voorbeeld van. Na de Russische invasie in Georgië begon het gas door de Nord Stream 1-pijpleiding richting Duitsland te stromen. Na de annexatie van de Krim werden de handtekeningen voor de aanleg van Nord Stream 2 gezet. Twee zaken speelden een belangrijke rol: westerse hebzucht en westers wensdenken. De gevolgen van de hebzucht van de voormalige Duitse bondskanselier Gerhard Schröder kunnen niet onderschat worden. Zowel tijdens als na zijn politieke carrière was hij de belangrijkste lobbyist van Poetin in Duitsland.

“Jarenlang dachten velen ook dat het Russische regime nooit het systeem zou ondermijnen waar het zelf van profiteert. In de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog heerste exact hetzelfde wensdenken. Begin 1914 verschenen er massa’s artikels van zeer slimme mensen die stelden dat de grootmachten economisch zo innig met elkaar verbonden waren, dat een oorlog in niemands belang was. Net als nu zaten al die verstandige waarnemers er kilometers naast.”

CHANTAGE

Dateren de plannen voor de invasie ook van vorig jaar of waren de Russen er al veel langer mee bezig?

“Poetin was daar al jaren plannen voor aan het smeden. Hij liet er geld van de olie- en gaswinning voor opzijzetten. Deze oorlog is trouwens niet op 24 februari 2022 begonnen, maar in februari 2014, met de annexatie van de Krim. De trigger was dat Rusland er niet in slaagde de ondertekening van het associatieverdrag tussen Oekraïne en de Europese Unie tegen te houden. Dat ging niet over de kandidaatstelling om EU-lid te worden of een aanvraag om lid te worden van de NAVO. Nee, Oekraïne en de EU spraken alleen af dat ze politiek en economisch zouden samenwerken. Voor de Russen werkte dat als een rode lap op een stier.”

Waarom tilden ze daar zo zwaar aan?

“Omdat Oekraïne dan niet langer lid kon worden van de Euraziatische Unie onder leiding van Rusland. Dat project is een oude droom van Poetin, hij ziet het als een tegenwicht voor de EU. Hij heeft er heel wat tijd en energie in gestoken om controle te krijgen over de voormalige Sovjet-staten, maar Oekraïne sloeg na de Euromaidan-protesten van eind 2013 het pad richting Europa in. Dat was voldoende voor Rusland om een jaar later de Krim binnen te vallen.

“Na de annexatie van de Krim stookten ze onrust in de Donbas, in het oosten van Oekraïne. Toen was het nog de bedoeling dat dat gebied een deel van Oekraïne zou blijven, maar dan onder Russische voorwaarden. Tijdens de presidentsverkiezingen van 2019 hoopte Poetin trouwens dat Volodymyr Zelensky zou winnen.”

Wilde hij een deal sluiten?

“Zonder twijfel. Poetin dacht dat er met hem te onderhandelen viel, maar kwam van een kale reis terug.

“In juli vorig jaar publiceerde hij een essay waarin hij probeerde te bewijzen dat de Russen en de Oekraïners één en hetzelfde volk zijn, wat eigenlijk wil zeggen dat Oekraïne geen enkele bestaansreden heeft. Zijn speciale militaire operatie spruit daaruit voort. Hij was ervan overtuigd dat Oekraïne in drie dagen veroverd zou zijn en dat de Oekraïense bevolking de Russische militairen met bloemen zou verwelkomen.”

Denkt u dat hij dat echt geloofde?

“Dat kan toch niet anders als je nagaat hoe de invasie in het begin verliep? Wij snapten die aanpak niet, want ze was irrationeel. Maar ze paste perfect in het denkkader van de Russische leiders.Toen ze zich moesten terugtrekken uit Kiev, was dat een geweldige klap voor het imago van Rusland als militaire supermacht.

“In zijn essay schrijft Poetin ook verbitterd: ‘De westerse auteurs van het anti-Ruslandproject hebben het Oekraïense politieke systeem zo opgezet dat presidenten, parlementsleden en ministers veranderen, maar dat de vijandschap tegenover Rusland blijft bestaan. Vrede bereiken was de belangrijkste verkiezingsslogan van de zittende president. Daarmee kwam hij aan de macht. De beloften bleken leugens. Er is niets veranderd.’”

Hij beschouwt zijn Oekraïense collega als een verrader?

“Poetin had gedacht dat hij hem zou kunnen manipuleren, net zoals hij met Donald Trump had gedaan. Hij wilde de Donbas teruggeven aan Oekraïne, maar er de controle over behouden. De Donbas moest ook een vetorecht krijgen over elke beslissing die in het Oekraïense parlement wordt genomen. In ruil garandeerde hij vrede. De ongeregeldheden in de Donbas gebruikte hij als chantagemiddel: als Zelensky niet akkoord ging, zou hij ‘de poorten van de hel’ openen. Zelensky wist dat hij zo’n deal nooit kon verkopen aan de Oekraïense bevolking. Ik vermoed dat Poetin toen heeft besloten zijn speciale militaire operatie te laten doorgaan.”

Is de essentie niet dat een autocraat als president Poetin als de dood is voor de liberale democratie? En dat die angst zo diep zit dat hij het aandurfde om een broedervolk aan te vallen? We hoorden in de aanloop naar de invasie vaak: ‘Poetin zal zich inhouden omdat de Oekraïners en de Russen broeders en zusters zijn.’

“Dat is inderdaad de kern van de zaak. Rusland en Oekraïne delen een hele geschiedenis. De talen lijken op elkaar en in grenssteden als Charkiv en Marioepol wonen erg veel Russischtaligen. Overal elders spreken de meeste mensen trouwens zowel Oekraïens als Russisch. Een minderheid in het overwegend Russischsprekende deel koestert separatistische gevoelens, maar dat heeft Rusland compleet verkeerd ingeschat. Het regime maakte zichzelf wijs dat zowat alle Oekraïners naar bevrijding snakten. Nu komt de zogenaamde ‘bescherming van de Russischsprekenden’ als een boemerang in Poetins gezicht terug. 44 procent van de bevolking van Marioepol is etnisch Russisch. Denkt u dat zij na de vernietiging van hun stad nog veel sympathie voor Rusland voelen? De gruwelijke ironie is dat de Oekraïense Russischtaligen de grootste slachtoffers zijn van de speciale militaire operatie.

“Natuurlijk zijn er nog veel overeenkomsten tussen Oekraïners en Russen, maar die verwantschap vermindert elke dag dat de oorlog blijft duren. Volgens de burgemeester van Charkiv zijn de inwoners van Oost-Oekraïne nu nationalistischer dan die in West-Oekraïne.”

LEGERTJE NAZI’S

Wat vindt u van president Zelensky?

“Hij was vroeger een acteur en een komiek, en hij voelt intuïtief heel goed aan wat het publiek wil. Zoals hij vroeger zalen bespeelde, bespeelt hij nu zijn land en zelfs de hele wereld. Hij was een populist en dat bedoel ik niet als compliment. Maar in de huidige omstandigheden vind ik hem een uitstekende communicator. Hij vertolkt wat leeft in de Oekraïense gemeenschap. In de weken vóór de invasie zei hij dat hij nooit geloofde dat het tot een oorlog zou komen. Dat was precies wat de meeste Oekraïners dachten. Toen de Russen binnenvielen, zei hij als eerste: ‘Ik blijf.’ Dat hij Kiev niet verliet, was een hele opsteker voor de Oekraïners.”

Volgens president Poetin zwaaien neonazi’s de plak in Oekraïne en wil hij met zijn speciale militaire operatie het land denazificeren.

“Dat is complete onzin. Zelensky is de enige Joodse president buiten Israël, en ook minister van Defensie Oleksii Reznikov is een Jood. Hoe kun je dan met een uitgestreken gezicht beweren dat de Oekraïense regering in handen van nazi’s is?”

Het extreemrechtse Azov-bataljon werd wel opgenomen in het reguliere Oekraïense leger.

“De oprichter was een radicale nationalist, maar sinds die groep eind 2014 in de Nationale Garde is opgegaan, is het een gewoon regiment, zonder politieke banden. Dat ene bataljon wordt er altijd weer uit gelicht om de Oekraïners het label ‘nazi’s’ op te spelden en te zeggen: ‘We komen de Russischsprekenden verdedigen tegen de nazi’s!’ Vervolgens vernietigen ze de steden van de mensen die ze zogezegd komen redden. Dat is toch het toppunt van cynisme?”

Net als Rusland heeft ook Oekraïne een immens corruptieprobleem.

“Dat is juist. Door de oorlog kunnen een aantal corrupte figuren wellicht iets minder achteroverdrukken, maar veel illusies maak ik me daar niet over. Hoopgevend is wel dat er nu onderzoeken lopen én dat er verdachten gearresteerd worden, en niet alleen kleine garnalen. Zelfs in het Oekraïense leger zijn er militairen opgepakt. Het lijkt er toch op dat de regering van Zelensky van de oorlog gebruikmaakt om de strijd tegen de corruptie op te voeren. De samenleving tolereert niet langer dat sommigen profiteren door bijvoorbeeld voedselvoorraden achterover te drukken.”

President Zelensky zou ook niet clean zijn. Zijn naam is opgedoken in de Pandora Papers: hij zou vlak voor de verkiezingen een rist offshorebedrijven van de hand gedaan hebben.

“Als corruptie in het systeem ingebakken zit, kun je als zakenman bijna niet functioneren zonder zelf corrupt te zijn. Dat is vreselijk, ik weet het, maar Zelensky lijkt nu toch bereid om de macht van de oligarchen in te tomen. Van alle presidenten die Oekraïne na de onafhankelijkheid al heeft gehad, pakt hij de corruptie wel het meest vastberaden aan. Hij heeft al een bittere strijd gevoerd tegen de vorige president, Petro Porosjenko. Ik vind nochtans dat Porosjenko het tijdens zijn legislatuur niet zo slecht heeft gedaan. Hij is begonnen met hervormingen, maar hij heeft als groot nadeel dat hijzelf één van de oligarchen is.”

ZAKKENROLLERS

Het Oekraïense leger heeft beter dan verwacht weerstand geboden en begint nu zelfs gebieden te heroveren.

“Ja, maar zolang Poetin aan de macht blijft, vrees ik dat de oorlog zal blijven aanslepen. Stel dat er morgen een staakt-het-vuren wordt afgesproken, dan is de oorlog nog lang niet voorbij. Eén ding weet ik wel zeker: alle grote rijken zijn gedoemd om vroeg of laat te verdwijnen, wat Poetin ook zal proberen. Hij wil met grof geweld het Russische imperium restaureren, maar het streven naar vrijheid en onafhankelijkheid kun je niet blijven onderdrukken.”

U hebt zelf de ondergang van de Sovjet-Unie meegemaakt: vóór u in 1991 naar Canada en later naar de VS verhuisde, woonde u in Oekraïne. U zag hoe Michail Gorbatsjov de Koude Oorlog beëindigde.

“Dat was zijn allergrootste verdienste. Hij wilde graag dat tijdperk afsluiten en is daar ook in geslaagd.”

Streefde hij van het begin af het einde van de Koude Oorlog na? Om secretaris-generaal van de communistische partij van de Sovjet-Unie te kunnen worden moest je toch een scherpslijper zijn? Waren de omwentelingen die hij in gang zette, hem niet boven het hoofd gegroeid?

“Dat is mogelijk. Wat er ook van zij, velen hebben hem de teloorgang van de Sovjet-Unie nooit vergeven. Ook president Poetin nam hem dat erg kwalijk: hij heeft niet voor niets zijn kat naar de begrafenis gestuurd.

“Michail Gorbatsjov heeft nooit het einde van de Sovjet-Unie gewild, want dan zou hij zelf ook werkloos worden. Maar hij trok wel een streep onder de Koude Oorlog en niet veel later zakten westerse zakenlui naar Moskou af om de temperatuur te meten. Plots stonden die verketterde kapitalisten op de stoep. Sommigen zagen dat als een opportuniteit: ‘Kijk, daar zijn al die naïeve westerse zakenlui met hun zakken vol geld. Laten we ze rollen.’ Onder Poetin werd dat de courante gang van zaken.

“Maar de échte doodgraver van de Sovjet-Unie was Boris Jeltsin, destijds de baas van Poetin. Vandaag wordt Rusland geleid door een knecht van de man die de Sovjet-Unie doelbewust heeft vernietigd. Die knecht is boos op Gorbatsjov, de man die de Sovjet-Unie wilde redden door ze te hervormen. En niemand houdt Poetin en zijn kliek tegen. Er is geen enkel tegenwicht meer. Het Russische regime controleert zo goed als alle media en heeft de macht om de meest geschifte denkbeelden de wereld in te sturen.

“Heel wat democratisch verkozen presidenten of premiers koesteren vast even bizarre opvattingen als sommige autocraten. Maar het democratische systeem waarin ze moeten opereren, laat niet toe dat ze die ook in de praktijk brengen. Zonder de checks and balances van de Amerikaanse democratie was Donald Trump óók uitgegroeid tot een autocraat die zijn waanzinnige plannen had kunnen uitvoeren.”

Een van de wapens waarmee de Russen de politiek in de VS beïnvloedden, was het trollenleger op het internet. Blijft dat gevaarlijk?

“Zeker. Eind jaren 90 werd nochtans voorspeld dat dankzij het internet de autoritaire regimes gedoemd waren te verdwijnen: in de hele wereld zouden mensen eindelijk de ware toedracht te weten komen en de dictaturen zouden baan moeten ruimen voor parlementaire democratieën. Vandaag blijkt het tegenovergestelde: het internet is het meest efficiënte instrument om de democratie te ondermijnen.”

Serhii Plokhy – De poorten van Europa (Querido Facto)

© Humo