"Welk stukje Egypte heb jij in huis?": keuze te over in expo's vol egyptomanie, honderd jaar na de ontdekking van het graf van Toetanchamon

Alle piramides en sfinksen nog aan toe! Er valt deze herfst niet aan Egypte te ontsnappen in onze cultuurhuizen en musea. Het Koninklijk Museum van Mariemont in Henegouwen onderzoekt hoe diep Egypte in ons dagelijks leven is doorgedrongen. En Bozar in Brussel richt de spotlight op de kosmopolitische stad Alexandrië.

Al die aandacht heeft te maken met twee belangrijke verjaardagen. 200 jaar geleden werd de code gekraakt van het tot dan toe onbegrijpelijke Egyptische hiërogliefenschrift. Het was de Fransman Champollion die dat voor elkaar kreeg, aan de hand van de beroemde Steen van Rosetta, waar dezelfde tekst in drie talen in gebeiteld staat.

Tweede verjaardag: honderd jaar geleden vond de Brit Howard Carter het graf van de Egyptische farao Toetanchamon. Die ontdekking was pas echt een vliegwiel voor de "egyptomanie" in de westerse wereld.

De expo “Egypte, eeuwige passie” in het Koninklijk Museum van Mariemont laat zien hoe sterk de Egyptische beeldtaal in clichés is doorgesijpeld in de westerse cultuur. Mummies, piramides, scarabeeën of dodenmaskers kom je tegen in films, strips, decors, in “postuurkes” voor op de schouw, in Egyptische speldozen van Playmobil of een versie van de populaire game Assassin’s Creed. 

Dat is niet nieuw: al eeuwenlang zijn we gefascineerd door Egypte. Dat begon al vroeg: de belangrijke Egyptische godin Isis bleef bijvoorbeeld “doorleven” in de Romeinse tijd als "godin met de duizend namen". De Egyptische veroveringstocht van Napoleon, met in zijn kielzog een resem wetenschappers, gaf de hype begin 19e eeuw een nieuwe schwung. 

De expo in Mariemont geeft ook specifiek Belgische voorbeelden. De stichter van het museum, steenkoolmagnaat Raoul Waroqué, was zo’n 19e-eeuwser verzamelaar van Egyptische en andere oudheden. Er zit ook veel Egyptische symboliek in vrijmetselaarsloges. Als je goed kijkt naar een mooi geschilderd portret van de Brusselse burgemeester Jules Anspach, zie je dat hij tegen een Egyptisch gedecoreerde muur in zijn vrijmetselaarstempel staat. 

Ook hedendaagse kunstenaars gaan aan de slag met Egyptische symbolen en voorwerpen.  Een sarcofaag van karton beschilderen met Jezus en de evangelisten, dat deed niet toevallig een Poolse kunstenaar, Arkadiusz Hajda.  In het water naast het Museum van Mariemont draait een enorme piramide rondjes, met afbeeldingen van het Luikse streetartcollectief Spray Can Arts.

Egyptische beeldtaal is dus niet voor één gat te vangen. Maar dreigt er geen gevaar dat iedereen zichzelf projecteert op Egypte? Zangeres Rihanna die zich als Nefertiti op de cover van Vogue zet of rapper Nas met zijn gezicht in het beroemde gouden masker van Toetanchamon, is dat geen “culturele appropriatie”? 

“Deze tentoonstelling vertelt inderdaad meer over ons dan over Egypte,” zegt conservator Arnaud Quertainmont. Hoe sterk identificeren we ons met Egypte? Iedereen van ons kan zich de vraag stellen: “Welk stukje van Egypte heb ik in huis?” 

De expo kwam tot stand met steun van de Egyptische ambassade. Heeft die er bezwaar tegen dat het antieke erfgoed op die manier wordt verhaspeld? Welnee, zegt de conservator. Het belangrijkste is dat er mensen komen kijken, die later misschien wel naar Egypte zelf zullen willen afreizen. "Egypte, eeuwige passie" in het Koninklijk Museum van Mariemont is licht verteerbaar en aantrekkelijk om ook met kinderen te bezoeken.

Bozar in Brussel pakt dan weer uit met een grote tentoonstelling over Alexandrië, vroeger en nu. De reusachtige havenstad aan de Middellandse Zee, de tweede stad van Egypte na Caïro, kreeg haar naam van de stichter Alexander de Grote. Eeuwenlang gold Alexandrië als een ideale, kosmopolitische stad. Beroemd om zijn vuurtoren - een van de zeven wereldwonderen - en om zijn bibliotheek, waar alle kennis van de antieke wereld werd verzameld. Daarvan is vandaag -bovengronds - niet veel meer te zien. Archeologen van het Museum van Mariemont hebben er in het recente verleden veel opzoekingswerk verricht. 

Op de expo zijn zo’n 200 historische objecten te zien uit allerlei musea. Opvallend is hoe tradities zich vermengen: de Grieks-Macedonische van Alexander de Grote en zijn opvolgers de Ptolemaeën én de Egyptische cultuur. Dat kan resulteren in een sculptuur met een antiek-Grieks gezicht én de hoofdtooi van een farao. Een beeld van de Egyptische god Horus-met-valkenkop én een lijf als een Romeinse soldaat. Of een kristelijk kruis dat tegelijk een Egyptisch ankh-levensteken omvat.

Bij al die schatten uit de oudheid is werk geplaatst van 17 hedendaagse kunstenaars, vooral uit het Midden-Oosten. Met de expliciete bedoeling om afstand te nemen van het mythische, soms geromantiseerde en geïdealiseerde karakter van Alexandrië. Politieke kritiek is niet ver weg. In een zaal vol antieke bustes en standbeelden die macht uitstralen zet de Egyptische artieste Iman Issa abstracte vormen in hout of metaal, materiaal voor sculpturen “om de vernietiging van een publiek monument te herdenken” of “om een voorbije tijd van luxe en decadentie op te roepen”. 

Bij een presentatie over de wonderlijke waterhuishouding in het oude Alexandrië heeft de Palestijnse kunstenares Jumana Manna  een eigen waterleiding in keramiek geplaatst, maar dan in stukken en brokken. Water als voorwerp van politieke strijd.

“Mijn blik is niet zo politiek,” zegt Mona Marzouk, een kunstenares afkomstig uit Alexandrië. Zij  maakte speciaal voor Bozar nieuw werk; ze beschilderde muren in bijzondere kleuren en vormen, die verwijzen naar (onderwater-) archeologie. Ze vindt inspiratie in verschillende tijdperken en laat de bezoeker de vrijheid om zijn of haar verbeelding aan het werk te zetten. 

Hoe voelt het om een burger van Alexandrië te zijn? Marzouk: “Soms draag ik te veel geschiedenis mee, maar het is wel fijn. De stad zelf is zo interessant, zo vaak vernield en weer opgebouwd. Wie weet wat de toekomst brengt?”