"Keuze tussen fascisme of democratie": Brazilianen kiezen nieuwe president in klimaat van angst

11 kandidaten zijn in de running voor het Braziliaanse presidentschap, maar zelfs de centrumlinkse Ciro Gomez, derde gerangschikt in de peilingen, haalt geen 10 procent. De kiesstrijd gaat tussen twee politieke zwaargewichten: huidig president Jair Bolsonaro en ex-president Lula da Silva, andere kandidaten zijn kansloos. Naast de president kiezen ruim 156 miljoen stemgerechtigde Brazilianen ook nieuwe volksvertegenwoordigers, gouverneurs en parlementen in 27 deelstaten.

De uiterst rechtse en autoritaire Jair Bolsonaro, bijna vier jaar aan de macht, is zonder twijfel één van de meest controversiële wereldleiders. Zijn nostalgie naar de dictatuur heeft hij nooit weggestoken, hij bewondert folteraars en haat alles wat links, homoseksueel en progressief is. Een politica van de oppositie noemde hij "te lelijk om te verkrachten" en zwarte Brazilianen zijn volgens hem niet geschikt om zich voort te planten. Bolsonaro is aangeklaagd voor genocide wegens zijn non-beleid tijdens de coronapandemie, waarbij bijna 700.000 Brazilianen stierven. Het tempo waaraan hij de vernietiging van het Amazonewoud laat begaan, veroorzaakt wereldwijd protest en verontwaardiging. 

Maar de 38e president van Brazilië wordt als een messias aanbeden door zijn geradicaliseerde achterban. Waar Bolsonaro ook gaat juichen massa's fans hem toe, scanderen ze "mythe, mythe" en zwaaien ze met de Braziliaanse vlag die ze zich hebben toegeëigend. Bolsonaro heeft God, familie en vaderland hoog in het vaandel gehesen en zijn echtgenote Michelle in de strijd gegooid om de conservatieve en christelijke waarden te propageren en zo evangelische en vrouwelijke kiezers aan te trekken. Met succes, want de almachtige evangelische sekten in Brazilië staan aan Bolsonaro's kant.

Voor Bolsonaro zijn de verkiezingen een strijd tussen goed en kwaad, zijn missie is om de "dief" Lula te beletten om van Brazilië een nieuw Venezuela te maken. De "Trump van de tropen" beloofde een harde strijd tegen corruptie maar kwam zelf in opspraak omdat hij en zijn zonen jarenlang de lonen van onbestaande spookambtenaren zouden hebben opgestreken. Bolsonaro spreekt van een "linkse heksenjacht" en zweert dat "die smeerlappen hem nooit in de gevangenis zullen krijgen". Het klinkt allemaal heel Trumpiaans, maar Bolsonaro schreeuwt nog luider: "Er zijn drie opties voor mijn toekomst", zegt hij, "de ­gevangenis, de dood of het presidentschap. En wie mij kent, weet dat ik nooit in de gevangenis zal belanden."

Grote favoriet is ex-president Luis Inácio Lula da Silva, die al maanden 10 tot 15 procent vooropstaat in de peilingen. De laatste peilingen voorspellen zelfs een absolute meerderheid voor Lula, wat een tweede ronde op 30 oktober overbodig zou maken.

Bolsonaro’s tegenstanders zien Lula als redder van de democratie. De oud-vakbondsleider en oprichter van de Braziliaanse Arbeiderspartij (PT) was al twee keer president tussen 2003 en 2010 en kon dankzij astronomische groeicijfers miljoenen mensen uit de armoede halen. De gigantische kloof tussen arm en rijk verminderde en zwarte Brazilianen kregen meer kansen. Zelfs op het einde van zijn presidentschap was Lula nog altijd enorm populair.

Vier jaar geleden stond Lula ook al aan kop in de verkiezingsrace, maar Sergio Moro, de rechter die "Operatie Carwash" leidde - het onderzoek naar het grootste corruptieschandaal uit de Braziliaanse geschiedenis -, veroordeelde hem tot 12 jaar cel wegens passieve corruptie en witwaspraktijken. Moro werd nadien minister van Justitie in Bolsonaro's regering. Het bondgenootschap met Bolsonaro was echter van korte duur en Moro viel van zijn voetstuk toen zijn politieke partijdigheid aan het licht kwam. 

Lula heeft zijn onschuld altijd volgehouden en vorig jaar verklaarde het Hooggerechtshof zijn veroordeling nietig, werd hij na bijna 20 maanden cel vrijgelaten en kreeg hij zijn politieke rechten terug. Of Lula daarmee nu ook is vrijgesproken blijft voor verhitte discussies zorgen, waardoor een zweem van corruptie rond hem blijft hangen.  

De progressieve Lula wil Brazilië nu heropbouwen en weer "gelukkig maken" en mikt op een breed kiezerspubliek door allianties aan te gaan met politieke rivalen. Lula's running mate en kandidaat-vicepresident is de centrumrechtse Geraldo Alckmin, lieveling van het establishment, die vier jaar geleden nog waarschuwde dat Lula Brazilië naar de afgrond zou leiden. 

Beelden van massagraven, grafdelvers die de klok rond werkten, de instorting van de Braziliaanse gezondheidszorg, coronapatiënten die stikten door gebrek aan zuurstof in Manaus… de verschrikkingen van de coronapandemie in Brazilië waren maandenlang wereldnieuws, terwijl president Bolsonaro bleef spreken van "een griepje", suggereerde dat het vaccin mensen in krokodillen zou veranderen en net zoals Donald Trump het middel hydroxychloroquine prees als medicijn tegen het virus. De tol was loodzwaar: ruim 685.000 Brazilianen kwamen om het leven en door covid zonk Brazilië nog dieper weg in het economische moeras.

Vorig jaar werd de honger in Brazilië pijnlijk geïllustreerd door foto's van hongerige Brazilianen op zoek naar eten tussen slachtafval. Hoewel het land een van de belangrijkste landbouwproducenten ter wereld is, lijdt één op drie Brazilianen honger. Een oproep van een 11-jarige jongen naar de hulpdiensten, om te zeggen dat er geen eten in huis was, schokte de natie.

Onder Lula ging het Brazilië economisch voor de wind dankzij hoge grondstofprijzen en een fors groeiende binnenlandse consumptie. Maar in 2014 sloeg de crisis toe en volgde de politieke instabiliteit. Door corona dook de economie nog dieper in het rood. Ook al is er nu een licht herstel en daalde de werkloosheid, de achteruitgang van de levensstandaard en een inflatie van 9 procent blijven een sombere realiteit. Meer dan de helft van de bevolking kan de eindjes amper aan elkaar knopen.

Gebrekkige gezondheidszorg en onderwijs zijn het gevolg van sociale afbraak, die al was ingezet onder oud-president Michel Temer (de man achter het omstreden impeachment in 2016 van de linkse president Dilma Rousseff, Lula's partijgenote). Bolsonaro ging nog een versnelling hoger: "Mijn rol is niet om iets op te bouwen, maar om (al wat sociaal is) af te breken", zei hij aan het begin van zijn presidentschap.

Vooral jongeren, de grote meerderheid van de bevolking, zijn zwaar ontgoocheld en kijken aan tegen een onzekere toekomst. Volgens enquêtes zou meer dan de helft meteen vertrekken als ze naar het buitenland konden gaan. Tijdens de regeerperiode van Lula gebeurde het tegenovergestelde, toen was Brazilië het land van de toekomst voor jonge Europeanen.

Bolsonaro's bijstand "Auxílio Brasil", vergelijkbaar met Lula's "Bolsa Família", is in augustus nog met de helft opgetrokken, om populariteit te winnen bij de armste Brazilianen. Maar verder hebben Bolsonaro en Lula de meest uiteenlopende visies om de grootste economie van Latijns-Amerika nieuw leven in te blazen. Onder Bolsonaro staat de vrije markt centraal, wordt er zoveel mogelijk geprivatiseerd en grijpt de overheid zo min mogelijk in, recepten uit de koker van Bolsonaro’s neoliberale minister van Economie Paulo Guedes, "Chicago Boy" eersteklas. Lula wil de staat opnieuw centraal stellen en groei stimuleren via overheidsuitgaven, zoals infrastructuurwerken. Hij wil de nationale ontwikkelingsbank in ere herstellen en meer zeggenschap over de nationale olieproducent Petrobras.

Waar het bedrijfsleven Bolsonaro in 2018 nog massaal steunde, zijn de financiële markten vandaag optimistisch over een nieuw presidentschap van Lula. Liever links maar betrouwbaar en bedrijfsvriendelijk, dan een Bolsonaro die ontspoort. Westerse investeerders maken zich zorgen over Bolsonaro's agressieve retoriek en minachting voor het milieu. Lula heeft een goede reputatie op het wereldtoneel. Veel ondernemers geloven dat Brazilië enorme winsten kan halen uit "groene" investeringen en de bestrijding van klimaatverandering, als de regering werk zou maken van de bescherming in plaats van de vernietiging van het Amazonegebied. Maar Bolsonaro heeft ook fans in de ondernemerswereld. Zo onthulde de krant Metrópoles in augustus de WhatsApp-groep van ondernemers die pleiten voor een staatsgreep als Lula de verkiezingen wint.

Wereldwijd slaan experten alarm over de vernietiging van het grootste regenwoud op onze planeet die stilaan onomkeerbaar wordt. Intussen blijven branden massaal door het Amazonewoud razen om plaats te maken voor veeteelt, land- en mijnbouw. De ontbossing van de Amazone is vele versnellingen hoger geschakeld, eind augustus werden op één dag meer dan 3.350 branden geteld, een triest record, drie keer zoveel als in augustus 2019. Toen kleurde de smog van de Amazonebranden de lucht zwart tot in Saõ Paulo. De NASA registreerde de rookpluim zelfs vanuit de ruimte. President Bolsonaro beschuldigde de Franse president Emmanuel Macron toen van koloniale bemoeizucht, maar zette onder toenemende internationale druk het leger in om de branden te bestrijden.

Toch wil Bolsonaro de grootschalige ontginning van het Amazonewoud, begonnen tijdens de militaire dictatuur (1964-1985), koste wat kost voortzetten. Het behoud van het Amazonewoud is fundamenteel in de strijd tegen klimaatverandering, maar Bolsonaro denkt vooral aan economische expansie. Agro-industriëlen en mijnbedrijven die stukken woud afbranden, kunnen hun gang gaan omdat de president de controlecapaciteit van milieu-autoriteiten heeft verzwakt.

De recente toename van het aantal bosbranden zou te wijten zijn aan Bolsonaro’s onzekere herverkiezing. Lula heeft immers beloofd om de strijd tegen de ontbossing van het Amazonewoud weer op te voeren, wat voor criminele landbouwexploitanten een extra aanmoediging is om te ontbossen en af te branden, zoveel en zolang het nog kan. Zo is natuurbehoud en klimaatopwarming nu ook een belangrijk verkiezingsthema. Lula heeft de steun van oud-milieuminister Marina Silva, die tijdens zijn presidentschap de ontbossing wist af te remmen.

Ondanks een sterke toename van de vernietiging van het regenwoud, is 60 procent van Braziliës inheemse bossen nog intact, veel meer dan in westerse landen. Bijna 80 procent van de elektriciteit in Brazilië is afkomstig van hernieuwbare bronnen. Brazilië heeft dan ook een immens potentieel om het voortouw te nemen in de wereldwijde strijd tegen de klimaatverandering. 

Deze extreem gespannen verkiezingsstrijd speelt zich af in een klimaat van angst. Er zijn al zeker 4 doden gevallen, allemaal Lulistas vermoord door Bolsonaristas. In de stad Foz de Iguaçu viel in juli een eerste slachtoffer, lid van Lula's partij, doodgeschoten door een politieagent die zijn verjaardagsfeest binnenviel en schreeuwde: "Hier horen wij bij Bolsonaro!". Vorige maand stak een Bolsonarista een aanhanger van Lula dood in de deelstaat Mato Grosso, een week geleden zelfde verhalen in Ceará en in Santa Catarina.

De campagnebijeenkomsten van Lula zijn doelwit van agressie, in Uberlândia werden ze gebombardeerd door drones met uitwerpselen. Miljoenen Brazilianen zijn bang om te gaan stemmen, drie op de vier kiezers vreest slachtoffer te worden van politiek geweld. Bolsonaro hitst de haat op en zijn aanhangers radicaliseren in sneltempo. Hij en zijn zonen zijn meesters in het bespelen van sociale media, hun samenzweringstheorieën gaan viraal via "Tsjiki-Toki" (Tik-Tok), WhatsApp en Telegram.

In een interview met BBC-Mundo vergelijkt Steve Bannon - topstrateeg van Trump - Bolsonaristen met MAGA-Republikeinen, die zich ook hebben afgekeerd van de traditionele media en alleen nog nieuws uit extremistische chatgroepen te zien en te horen krijgen. Voor Bannon is Bolsonaro een "held” van wie Donald Trump nog veel kan leren. De man die Donald Trump aan de macht hielp, gelooft dat de Braziliaanse verkiezingen een sleutelrol spelen voor zijn uiterst rechtse beweging wereldwijd.

In aanloop naar 7 september, toen Brazilië 200 jaar onafhankelijkheid vierde, gonsde het van geruchten over een mogelijke staatsgreep. De nationale feestdag is rustig verlopen, maar de grootste democratie van Latijns-Amerika staat onder druk omdat Bolsonaro twijfel zaait over de betrouwbaarheid van de peilingen en het elektronische kiessysteem, zonder bewijs. Wat zich op 6 januari 2021 in de VS heeft afgespeeld, is ook in Brazilië niet ondenkbaar. De "Trump van de tropen" blijft maar prediken dat "alleen God hem van de macht kan verdrijven" en daarom vragen velen zich af of Bolsonaro zijn nederlaag wel zal aanvaarden. Zal hij, net als Trump, ook fraude claimen om aan de macht te blijven?

De ongerustheid is zo groot dat ruim 1 miljoen Brazilianen - onder wie ex-presidenten, sportvedettes, artiesten en intellectuelen - een manifest ondertekenden ter verdediging van de democratie en het kiessysteem. Sterzangeres Anitta, een soort Braziliaanse Beyoncé met ruim 100 miljoen volgers op sociale media, noemt Bolsonaro een "Voldemort" die gestopt moet worden.

President Bolsonaro heeft eergisteren wel steun gekregen van de Braziliaanse topvoetballer Neymar, die meer dan 8 miljoen volgers heeft op TikTok en bijna 180 miljoen op Instagram.

Bolsonaro heeft intussen wel gezegd dat hij uit de politiek stapt als hij verliest. Maar tegelijk houdt hij vol, zelfs in Londen op campagne tijdens de staatsbegrafenis van de Britse koningin Elizabeth, dat er stront aan de knikker zit als hij straks geen 60 procent van de stemmen haalt. 

Op bijeenkomsten zwaaien Bolsonaristas met pamfletten die vragen om een militaire interventie. "Als het nodig is, zullen we oorlog voeren", speechte Bolsonaro onlangs nog. Bovendien heeft hij het wapenbezit stevig aangemoedigd waardoor miljoenen wapens in omloop zijn. Om het risico op geweld in te perken heeft het Braziliaanse Hooggerechtshof Bolsonaro’s versoepelingen van de wapenwetgeving zelfs tijdelijk opgeschort.  

De militairen kwamen op het voorplan onder Bolsonaro, zelf een ex-legerkapitein. Zo'n 6.000 militairen werken voor zijn regering. Het leger heeft het kiestribunaal al vragen gesteld over de elektronische stembussen en wil toezicht houden op het tellen van de stemmen, dat is ongezien. Analisten sluiten uit dat het Braziliaanse leger een staatsgreep zou willen plegen, maar Bolsonaro is razend populair bij de legerbasis en bij de politie. Daardoor is het niet ondenkbaar dat die zouden ­weigeren om in te grijpen als gewelddadige Bolsonaro-aanhangers rel schoppen. Het is een cocktail die veel explosiever is dan die in de VS ooit is geweest en dat is zelfs het Pentagon niet ontgaan. De Amerikaanse  minister van Defensie Lloyd Austin heeft het Braziliaanse leger al opgeroepen om zich verantwoordelijk te gedragen.