Bolsonaro zei dat peilingen hem onderschatten, en hij kreeg gelijk: wat u moet weten over de verkiezingen in Brazilië

Hoe is er gestemd?

De Braziliaanse presidentsverkiezingen zijn uitgedraaid op een nek-aan-nek-race tussen de huidig president Jair Bolonsaro (43 procent) en de linkse Lula da Silva (48 procent), die tussen 2003 en 2010 al president was van het Zuid-Amerikaanse land.

Die uitslag is vooral een opsteker voor Bolsonaro. De peilingen hadden een overwinning met een nipte absolute meerderheid voorspeld voor zijn tegenstander Lula, terwijl hijzelf op 30 procent zou stranden.

“Dat is deels te verklaren door schaamte”, zegt Kees Koonings, hoogleraar Braziliëstudies aan de Universiteit van Amsterdam. Hij volgt het land en de verkiezingen op voet. “Sommige kiezers durfden hun steun voor Bolsonaro niet te kenbaar te maken aan peilers, maar wel in het stemhokje.”

Want los van de omstreden figuur van Bolsonaro, is het bolsonarisme wel sterker geworden, meent Koonings. “Bij de bevolking in het zuiden en zuidoosten van het land, die witter en rijker is, is dat gedachtegoed meer geworteld dan mensen hadden zien aankomen.”

Hoe komt deze uitslag aan bij de aanhangers van Lula?

In het historische centrum van Rio de Janeiro waren Lula’s aanhangers, gekleed in het rood, verzameld om de exitpolls te volgen. Zij hadden zich aan een overtuigende overwinning verwacht, maar die feeststemming doofde uit toen bleek dat Lula net te weinig stemmen behaalde voor de absolute meerderheid.

“Ik ben ontgoocheld, want we zien dat Bolsonaro sterker is dan we dachten”, zegt de 23-jarige studente Kharine Gil in The Guardian. Bij de 34-jarige Elaine Azevedo overheerst de wanhoop: “We dachten allemaal dat Lula het gemakkelijk zou winnen.”

Thiago Amparo, columnist bij de krant Folha de São Paulo, zegt dat het “wishful thinking” was om de verkiezingen te beschouwen als “een manier om Bolsonaro te straffen voor zijn afschuwelijk beleid tijdens de pandemie”. Daaraan voegt hij toe: “Het is tijd om de straat op te gaan, anders gaan we opnieuw een donkere toekomst tegemoet.”

Ondanks de sombere noot toonde Lula zelf zich wel strijdvaardig in zijn toespraak: “De campagne begint morgen”. Op Twitter voegt hij daaraan toe dat hij “houdt van campagne voeren” en ernaar uitkijkt om nu met Bolsonaro in persoonlijk debat te kunnen gaan, “zodat we vergelijkingen kunnen maken tussen het Brazilië dat hij bouwde en het Brazilië dat wij bouwden”.

Hoe reageert huidig president Bolsonaro?

De rechtse president Jair Bolsonaro zelf beschouwt dit resultaat als een ware overwinning. Hij zegt al maanden dat de peilingen hem onderschatten en krijgt nu gelijk. Hij sprak gisteren ook van vervalste verkiezingen en hintte erop dat fraude de enige manier zou zijn waarop hij zou verliezen, maar daar is geen enkele aanwijzing voor.

In zijn toespraak beloofde Bolsonaro om de armste lagen van de samenleving te overtuigen dat zij beter af zullen zijn onder een radicaal-rechts beleid dan onder een linkse president. “Ik begrijp dat veel mensen verlangen naar verandering, maar sommige veranderingen kunnen ook slecht uitdraaien.”

Ook zijn kamp vierde feest in Rio de Janeiro. “We hadden dit verwacht,” zegt de gepensioneerde Eudacio Queiroz Alves (65) in The Guardian. “Het volk steunt Bolsonaro. Ik vertrouw erop dat hij zal winnen.”

“Bolsonaro is dan toch geen eendagsvlieg”, zegt Koonings. “Hij krijgt toch bijna de helft van de Braziliaanse bevolking achter zich.” Waar zijn rechts-populistische uitspraken vier jaar geleden slechts ballonnetjes leken die werden opgelaten, is het nu een massaverschijnsel. “Een stem voor Bolsonaro is een anti-linkse stem. Kiezers willen zijn gedachtegoed echt wel steunen, meer nog dan de persoon die dat belichaamt.”

Wat mogen we verwachten van de tweede ronde?

Omdat een absolute meerderheid nodig is om president van Brazilië te kunnen worden, gaan alleen Lula en Bolsonaro door naar een tweede ronde. Die vindt plaats op 30 oktober. De campagne gaat dus meteen verder en er komt een rechtstreeks debat tussen de twee presidentskandidaten, waarin ze hun beleidsplannen zullen kunnen toelichten.

Koonings verwacht een interessante campagne. “Een echte tweestrijd.” Daarbij denkt hij dat het vooral Lula zal zijn die uit zijn pijp zal moeten komen. “Terwijl de campagne eerder vooral over persoonlijkheden ging, zal Lula het nu inhoudelijk moeten maken. Hij zal pragmatischer moeten zijn en stemmen moeten sprokkelen in het zuid-oosten en oosten. Niet zozeer bij Bolsonarostemmers, maar bij de vele blancostemmers en kiezers die niet zijn komen opdagen.”

Om de tweede ronde te winnen heeft Lula de beste kaarten, denkt Koonings. “Hij heeft nog het meeste groeipotentieel.” Zo is er een peiling die vroeg op wie je nooit zou stemmen als president. Daarbij zei 52 procent nooit voor Bolsonaro te willen kiezen, tegenover 35 procent voor Lula. “Maar de race is nog niet gelopen, het zal dag na dag en week na week spannend blijven.”

Is de Braziliaanse samenleving nu hopeloos verdeeld?

De campagne zorgde de afgelopen weken voor heel wat familieruzies en erger, zoals politiek geweld en schietpartijen. Al gebeurt dat volgens Koonings niet op grote schaal en is de eerste ronde zeer vreedzaam verlopen. “Maar de Brazilianen zijn heel verdeeld, er is dag en nacht verschil tussen de aanhangers van Lula en Bolsonaro. Dit zijn bijna Amerikaanse toestanden.”

Daarnaast is een overwinning in de tweede ronde geen garantie voor politieke stabiliteit in het land. Ook vele getrouwen van Bolsonaro zijn gisteren herverkozen als gouverneur of in het Congres. Zijn ministers van Milieu en Gezondheid bijvoorbeeld, die verantwoordelijk waren voor de ontbossingsplannen van het Amazonewoud en het bekritiseerde coronabeleid, dat in Brazilië vele dodelijke slachtoffers maakte.

“Op dat vlak is de Braziliaanse politiek een mijnenveld”, zegt Koonings. “De Senaat en het Huis van Afgevaardigden zitten vol met politici en partijen die zich als volksvertegenwoordiger moeten gedragen, maar daar eigenlijk vooral uit eigenbelang zitten.”