In Portugal is inclusief onderwijs de norm: “Vreemd dat kinderen met een beperking in aparte scholen zitten in België”  

In Vila Nova de Gaia, een voorstad van Porto. De zon schijnt op de eerste schooldag en tussen de ouders die hun kroost uitzwaaien aan de schoolpoort staat directeur Filinto Lima de verschillende kinderen op te wachten. En ja, die verschillen tussen de leerlingen zijn een pak groter dan de verschillen die je hier in Vlaanderen aantreft in het gewoon onderwijs. 

In de Portugese school van directeur Lima zitten 90 leerlingen met speciale zorgnoden, waaronder een paar leerlingen met een ernstige meervoudige handicap en gedragsproblemen, op een totaal van 1100 leerlingen. “Wij verwelkomen leerlingen met al hun bijzonderheden: jongeren met speciale noden én jongeren die hoogbegaafd zijn”, zegt de directeur. “En natuurlijk al wie daartussen zit.” 

Portugal heeft dan ook een uitzonderlijk onderwijssysteem. Waar in België ruim 6 procent van de kinderen in aparte scholen voor buitengewoon onderwijs zit, is dat in Portugal amper 0,11 procent. Een totaal andere politiek-ideologische keuze zorgde ervoor dat Portugal vanaf het einde van de jaren ‘90 massaal inzette op inclusief onderwijs, waarbij kinderen met een beperking samen les krijgen met kinderen zonder zorgnoden. 

“De belangrijkste stap kwam er in 2008 met nieuwe wetgeving, die bepaalde dat kinderen met cognitieve en fysieke beperkingen in reguliere scholen terecht konden”, legt João Costa uit in een gesprek met de redactie van “Pano”. Hij is minister van Onderwijs in Portugal en een voorvechter van meer inclusie. 

“De aparte buitengewone scholen werden toen omgevormd tot plaatsen waar die kinderen therapie kunnen krijgen, al vindt therapie nu nog vaker plaats op de reguliere scholen zelf. In de gewone scholen kwamen er dan weer speciale plaatsen voor kinderen met zware autismespectrumstoornissen en kinderen met een meervoudige beperking”, zegt de minister. 

“En tot slot kwamen er speciale referentiescholen voor blinde en dove kinderen. Niet enkel voor hen, maar er is wel extra personeel en technologie aanwezig om die kinderen daar te verzamelen, samen met anderen. Brailleles voor kinderen zonder visuele beperking: het is dus perfect mogelijk.”

Maar om echt te kunnen spreken van inclusie, volstonden die hervormingen niet. “Integratie is niet hetzelfde als inclusie”, zegt Costa. Hij geeft het voorbeeld van een gevarenoefening in een Portugese school. “Toen de alarmbel voor de oefening luidde, sprong in een van de klassen een leerling recht om een ander kind uit zijn rolstoel te tillen. Hij hielp dat kind om dekking te zoeken onder een bank. In de andere klas draaiden ze de leerling in een rolstoel gewoon om, zodat die kon kijken hoe andere kinderen de gevarenoefening volbrachten. Wel, het eerste kind is geïncludeerd, het tweede is enkel geïntegreerd.” 

Om de inclusie nog verder door te drijven, kwamen er nieuwe curricula met “meer autonomie” voor de scholen, zegt Costa. Leerkrachten kunnen dat afstemmen op de samenstelling van hun klas, die overigens maximaal uit 20 leerlingen mogen bestaan als er kinderen met een beperking ingeschreven zijn. In het licht van de discussie over de te gedetailleerde eindtermen in het Vlaamse secundair onderwijs, kan zo’n opmerking tellen. Verder kwamen er aparte evaluatiemethodes en diploma's voor leerlingen die een aangepast lestraject volgen.

Hoe dat in de praktijk wordt omgezet, illustreert de school in Vila Nova de Gaia. Daar zit bijvoorbeeld Leo, een jongen van 11 met het syndroom van Down. Leo krijgt af en toe les in aparte klassen binnen de reguliere school, maar volgt ook tot zeven lesuren mee in klassen met kinderen zonder een beperking, met hulp van ondersteuners. 

Maar ook de andere leerlingen spelen een rol in de begeleiding van leerlingen met extra zorgnoden. Zo treedt Helena vrijwillig op als mentor van Rui, die een autismespectrumstoornis heeft. Helena vindt het dan ook heel raar dat kinderen met een beperking in Vlaanderen in aparte scholen zitten. “In de scholen waar ik zat, waren er altijd kinderen met een beperking”, vertelt ze. “Dat is belangrijk, want zij leren van ons en wij van hen. We leren om samen te leven.” 

Toch is het Portugese inclusieve schoolsysteem niet altijd rozengeur en maneschijn. “Het systeem is er niet goedkoper op geworden. Integendeel: leerkrachten, hulpleerkrachten, ander personeel, psychologen, techniekers, als iemand denkt met inclusie geld te besparen, kan ik die alvast tegenspreken”, zegt minister Costa. 

En wat met het niveau? Uit de laatste PISA-resultaten van 2018 blijkt dat Portugal nog steeds lager scoort dan België op vlak van wiskunde en wetenschap, al zijn ze volgens de OESO een van de weinige landen die erop vooruit gaan. Volgens Costa heeft dat dan weer vooral met sociaal-economische factoren te maken, en niet met het inclusieve onderwijs. 

“Als je echt geeft om de ontwikkeling van je kind, dan weet je dat het een veel capabelere volwassene zal worden als het leert samenwerken met kinderen die anders zijn. Het wordt ook een betere werkkracht, als het weet dat niet iedereen dezelfde snelheid heeft. En misschien heeft je kind ooit wel zelf hulp nodig”, zegt Costa. 

“Alle vooroordelen die er zijn over inclusief onderwijs - ze vertragen anderen, het systeem is er niet op voorzien, en ze zijn beter af in een aparte categorie - pas dat eens toe op het stemrecht voor vrouwen. Exact dezelfde argumenten werden toen gegeven in de jaren ‘50 in die discussies”, aldus de minister. “Het is een kwestie van vastberadenheid. Als je gelooft in democratie, neem je deze stappen. Hoe comfortabel en gemakkelijk het ook is om deze kinderen uit te sluiten.”