Nobelprijs voor de Vrede gaat naar Wit-Russische mensenrechtenactivist en Russische en Oekraïense mensenrechtenorganisatie

Het mag duidelijk zijn: in tijden van een oorlog op het Europese continent kiest het Noorse Nobelcomité duidelijk voor voorvechters van de mensenrechten. "We willen benadrukken dat er andere waarden zijn dan de waarden van agressie en oorlog", zei Berit Reiss-Andersen, de voorzitter van het Nobelprijscomité. Ze benadrukte het "belang van de burgerlijke maatschappij" in "twee autoritaire regimes" (Rusland en Wit-Rusland) en "een land in oorlog" (Oekraïne).

De Nobelprijs voor de Vrede gaat dit jaar dus naar één individu en twee organisaties, met name naar de Wit-Russische mensenrechtenactivist Ales Bialiatski en de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial en de Oekraïense mensenrechtenorganisatie Center for Civil Liberties. Ze krijgen de prijs voor hun jarenlange kritische houding tegenover de machthebbers in hun landen, het beschermen van de mensenrechten en het documenteren van oorlogsmisdaden, machtsmisbruik en mensenrechtenschendingen. "Samen tonen ze wat burgers kunnen betekenen voor vrede en democratie."

Bialiatski (60), in Rusland geboren maar de zoon van Wit-Russische ouders, zet zich al sinds het begin van de jaren 80 in voor pro-democratische bewegingen in Wit-Rusland. Hij organiseerde in die periode samen met anderen ook de eerste anti-Sovjetdemonstraties in zijn land. Midden jaren 90 richtte hij het mensenrechtencentrum Viasna op. Hij geldt als een belangrijke spilfiguur binnen de oppositie tegen de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko, ook wel de "laatste dictator van Europa" genoemd. "Hij heeft zijn leven gewijd aan het bevorderen van democratie en vreedzame ontwikkeling in zijn thuisland", aldus het Nobelcomité.

Ales Bialiatski zit momenteel al meer dan een jaar in de gevangenis in Wit-Rusland wegens belastingontduiking, maar mensenrechtenactivisten zijn ervan overtuigd dat de aanklacht politiek gemotiveerd is. Hij werd opgepakt na het algemene protest in 2020 in Wit-Rusland, na de herverkiezing van Loekasjenko. Hij riskeert een celstraf van 7 jaar, een proces is er echter nog niet geweest. Het is overigens niet de eerste keer dat hij in de cel zit, tussen 2011 en 2014 zat hij al eens 3 jaar in de gevangenis, ook toen wegens zogenaamde belastingontduiking.

Het Noorse Nobelcomité riep Wit-Rusland op om hem vrij te laten. "We willen er bij de autoriteiten in Wit-Rusland op aandringen om Bialiatski vrij te laten. We hopen dat hij naar Oslo zal komen om de prijs in ontvangst te nemen. Maar er zijn duizenden politieke gevangenen in Wit-Rusland en ik vrees dat mijn wens niet erg realistisch is", antwoordde de voorzitter op vragen van de pers.

Twee jaar geleden won Bialiatski ook al de Right Livelihood Award, een Zweedse onderscheiding die beschouwd wordt als de alternatieve Nobelprijs.

Memorial, een van de twee winnende mensenrechtenorganisaties, werd opgericht in de jaren 80, in de toenmalige Sovjet-Unie, met als oorspronkelijke doel enerzijds de repressie in de Sovjet-Unie te onderzoeken en ter herinnering te brengen, vooral tijdens de regeerperiode van Jozef Stalin, en anderzijds het documenteren van mensenrechtenschendingen in het algemeen.

"De organisatie heeft mee mogelijk gemaakt dat mensenrechten echt op de agenda kwamen in Rusland, maar ook elders in Europa", zegt Annemarie Gielen van Pax Christi Vlaanderen. Rapporten van Memorial speelden ook een belangrijke rol in het vervolgen van oorlogs- en andere misdaden tijdens de twee Tsjetsjeense oorlogen. Memorial is de oudste en meest gerespecteerde mensenrechtenorganisatie van het land. De organisatie werd vorig jaar verboden door het Russische Hooggerechtshof.

Intussen is Memorial een koepelorganisatie van een zestigtal mensenrechtenorganisaties in Rusland, Oekraïne, Duitsland, Italië, Frankrijk en België.

Het Center for Civil Liberties (Centrum voor Burgerlijke Vrijheden) ten slotte is een Oekraïense mensenrechtenorganisatie die in 2007 werd opgericht. Haar missie is "de totstandbrenging van mensenrechten, democratie en solidariteit in Oekraïne en de landen van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) om de menselijke waardigheid te bevestigen", staat op de website van de organisatie te lezen. Ze probeert invloed uit te oefenen op het vormen van een publieke opinie en steunt de ontwikkeling van burgerlijk activisme.

De organisatie heeft het Oekraïense maatschappelijk middenveld versterkt en de autoriteiten onder druk gezet om van Oekraïne een volwaardige democratie te maken, aldus het Nobelprijscomité. Ze documenteert ook Russische oorlogsmisdaden tegen Oekraïense burgers.

De echtgenote van Ales Bialiatski was een van de eersten die reageerde. Zij zei erg ontroerd te zijn met de prijs voor haar man, die in de cel zit en het nieuws wellicht nog niet heeft gehoord. Een andere bekende Wit-Russische activiste, Svetlana Tichanovskaia, zegt echt trots te zijn dat Ales Bialiatski de Nobelprijs heeft gewonnen. "Hij zit al voor de tweede keer in de cel. Dat toont aan hoe het regime iedereen blijft najagen die zich inzet voor de mensenrechten." 

Ook voor de leden van Memorial is de Nobelprijs een enorme steun. Veel activisten zijn verbannen, anderen leven ondergedoken in Rusland. Vanuit hun kantoor in de Duitse hoofdstad Berlijn meldde Memorial dat de prijs hen nog meer vastberaden maakt om hun collega's in Rusland te steunen. 

Bestuurslid Anke Giesen zei: "We zien de prijs als een erkenning van ons mensenrechtenwerk en dat van onze collega's in Rusland, die onnoemelijke aanvallen en repressie hebben ondergaan en nog altijd ondergaan." De uitvoerende directeur van het Oekraïense Centrum voor Burgerlijke Vrijheden, Oleksandra Matviitsjoek  noemde de prijs "ongelooflijk".