"Wetenschapsscheidsrechter" Elisabeth Bik spoort academische fraude op via beeldcontrole: "Ook Belgische universiteiten gaan niet vrijuit"

Mochten de exacte wetenschappen een Olympische discipline zijn, dan was microbiologe Elisabeth Bik het WADA, het wereldwijde antidopingagentschap. Een sterke metafoor misschien, maar het toont wel meteen de autoriteit die de Nederlandse heeft. Vorig jaar werd ze voor haar werk rond wetenschappelijke integriteit bekroond met de belangrijke John Maddoxprijs die wordt uitgereikt aan individuen die het publieke belang van wetenschap centraal stellen.

Deze zomer nog hield ze samen met enkele andere experts verschillende toonaangevende alzheimerstudies tegen het licht. Wat bleek? In tientallen onderzoeken was sprake van beeldmanipulatie van grafieken en afbeeldingen. Zelfs een belangrijke studie die in 2006 in het hyperprestigieuze vakblad Nature werd gepubliceerd, liep tegen de lamp.

"Mogelijk werd het alzheimeronderzoek jarenlang de verkeerde kant uitgestuurd", concludeerde de expertengroep in Science.   

Bik begon haar carrière nochtans aan de "andere" kant van het speelveld. Nadat ze in Utrecht haar master in de microbiologie behaalde, doctoreerde ze aan diezelfde universiteit verder met een verhandeling over cholerapandemieën in Indië en Bangladesh. Na een korte werkperiode in de publieke sector, kreeg ze in 2001 een positie aangeboden aan de prestigieuze Stanforduniversiteit in Californië. 

Daar leek geen vuiltje aan de lucht tot ze in 2013 geboeid werd door een artikel over oneerlijkheid, fraude, vervalsing en plagiaat in wetenschappelijke publicaties. Bik ging "voor de grap" eens na of ook haar werk interessant genoeg was voor fraudeurs. Eén zin uit een willekeurige paper, ingegeven op Google Scholar, bleek genoeg om op plagiaat te stuiten. "Ik had verwacht dat ik alleen mijn eigen paper zou vinden", zei Bik in een interview met het Davidson Instituut.  

Het zette haar aan het denken en drie jaar later gaf ze haar positie aan Stanford op om zich voluit te richten op het nakijken van wetenschappelijk werk. Met succes. Al meer dan twintigduizend biomedische artikelen gingen onder het kritische oog van Bik door. Achthonderd daarvan bleken geplagieerd materiaal te bevatten. Volgens Bik was er in bijna de helft van de gevallen sprake van opzet. 

Het maakt de Nederlandse ook niet altijd tot de populairste figuur in haar vakmilieu. Al in maart 2020, het begin van de coronapandemie, plaatste ze vraagtekens bij het werk van de Franse wetenschapper Didier Raoult. Die werd in het verleden al enkele keren op fouten betrapt en kwam nu plots aanzetten met een reeks studies over de effecten van malariamiddel hydroxychloroquine op Covid-19. 

Raoult zou volgens Bik verschillende methodologische fouten hebben gemaakt. Zo zou hij gegevens van onderzochte patiënten uit de eindresultaten hebben gehaald. Hoewel de toenmalige Amerikaans president Donald Trump hydroxychloroquine aanbeval, toonden verscheidene vervolgstudies aan dat Raoult er helemaal naast zat en het middel ongeschikt was om corona te behandelen. 

De Fransman pikte zoveel kritiek niet en beschimpte Bik herhaaldelijk op Twitter. In april van vorig jaar escaleerde het conflict zelfs en dreigde het tot een  rechtszaak te komen waarin Raoult de Nederlandse van intimidatie, poging tot chantage en afpersing beschuldigt. Honderden wetenschappers namen het vervolgens in een open brief op voor Bik en haar werk.  

De microbiologe blijft desondanks haar werk druk via Twitter en haar website delen. Tot dusver werden al 879 studies volledig teruggetrokken, werd 116 keer een disclaimer gezet en vonden 952 correcties door haar tussenkomst plaats. Op Twitter wordt ze intussen door meer dan 130.000 mensen gevolgd. Bik is trouwens niet de enige die dit doet, al zijn het er volgens haar niet zo heel veel. De meesten werken anoniem, omdat dit type werk hen niet in dank wordt afgenomen. Er wordt wel eens gedreigd met rechtszaken. Toch denkt Bik dat er misschien wel meer mensen dit type werk gaan doen, ook al verdient ze er niet veel mee: "Bekijk het als een nieuwe tak van sport."

Bik lichtte haar werk vanmorgen toe in "Het uur van de waarheid" op Radio 1. Ze legt daarin uit dat ze vooral vanuit foto's werkt. "Ik ben dan voornamelijk op zoek naar duplicaties of naar tekenen van photoshoppen. Foto's in wetenschappelijke artikelen zijn niet zomaar illustraties: het zijn de bewijzen, de data van dat artikel. Als er bijvoorbeeld een stukje foto gedupliceerd is, dan weet je dat het niet origineel is en dat er gefotoshopt is." 

Bik krijgt vaak tips over afbeeldingen, van mensen die denken dat ermee is gesjoemeld. Op die manier stuit ze wel eens vaker op fraude, zelfs in studies die heel belangrijk bleken voor een bepaald vakgebied. Dat lijkt straf, ook al omdat er sowieso "peer reviews" worden toegepast op belangrijke studies, waarbij collega's het werk van anderen kritisch nalezen en bekijken of het allemaal wel klopt. 

Maar peer reviewing is niet helemaal opgezet om wetenschapsfraude te ontdekken, zegt Bik. "Het is meer opgezet om te kijken of het wetenschappelijk gezien allemaal in orde is. Ik denk dat de meeste peer reviewers er helemaal niet aan denken dat er misschien wel eens fraude zou kunnen zijn. Ik bekijk papers op een andere manier, ik focus op de plaatjes en dan ontdek je soms dingen die de peer reviewers over het hoofd hebben gezien." 

Bik is ook kritisch voor de Belgische universiteiten, waar er effectief al fraudezaken zijn opgedoken waar Bik weet van heeft - al wil ze geen concrete namen noemen. "Helaas is het zo dat ze dit soort zaken een beetje binnenskamers proberen houden, want ze vinden het natuurlijk niet leuk als zo'n zaak boven water komt. Ze proberen dan voor de buitenwereld de schijn op te houden dat dit helemaal niet voorkomt in hun universiteit. Ik hoop dat daar verandering in komt, dat universiteiten mensen die dat doen, ontslaan, en niet zomaar laten aanmodderen." 

Bik is duidelijk: dat gebeurt nu te weinig: "Heel veel universiteiten, ook in België helaas, hebben dit soort zaken in de doofpot gestopt." 

Betekent dit dat we de hele academische wereld plots in vraag moeten stellen? Zo'n vaart loopt het niet, want het is een genuanceerd verhaal. 

Zo gaat het niet altijd om moedwillige manipulaties, zegt Bik - al is elk foutje er uiteraard een te veel. "Soms vind ik een slordig foutje, iets wat iedereen kan gebeuren. Maar er zijn ook voorbeelden van foto's die moedwillig gemanipuleerd zijn, waar eiwitbandjes of cellen gedupliceerd zijn binnen de foto. Dan spreken we over voorbedachten rade."  

Echte fraude dus, toch in sommige gevallen. Hoe vaak komt dat voor? "Het is niet zo dat alle wetenschap fraude is", nuanceert Bik. "Ik kijk natuurlijk enkel naar een heel klein percentage, een paar rotte appels in een mooie fruitmand. De meeste wetenschap is goed, en vertrouw ik. En die hebben we ook nodig om problemen als pandemieën en klimaatverandering op te lossen." Bik vertrouwt op de wetenschap, maar is tegelijk een beetje wantrouwig.