‘Dit is heel goed gedaan’: (satelliet)beelden van bruggen van Cherson tonen de tactiek van de Oekraïners

De eerste gaten in de Antonivsky-brug verschijnen op 19 juli op videobeelden op Russische sociale media. Minstens twee raketten hebben zich door het wegdek geboord van deze belangrijke verbinding over de rivier de Dnipro naar Cherson, een grote stad in het zuiden van Oekraïne. Het blijkt het startschot van een operatie die nog steeds voortduurt. Oekraïne probeert deze Russische levensader naar Cherson door te knippen, waardoor de naar schatting tien- tot twintigduizend Russische soldaten in en rond de stad verstoken blijven van munitie, materieel en aflossing of versterking. Maar het is ook het startschot van een andere operatie: de verwoede pogingen van de Russen daar een antwoord op te vinden. Wie dit logistiek-militaire gevecht wint, heeft een groot voordeel bij het mogelijke vervolg: de slag om Cherson.

Al sinds begin juli zijn de Oekraïners bezig met een offensief in deze regio. Over een breed front, dat loopt van Mikolajiv tot een groot stuwmeer in de Dnipro-vallei 200 kilometer oostelijker, proberen ze de Russen te verdrijven. Met hun aanwezigheid ten westen van de rivier vormen de Russen nog steeds een bedreiging van Mikolajiv en Odesa. Door een herovering zou alles kantelen, en zouden de Oekraïners hun vizier zelfs op de Krim kunnen richten. De rivier speelt daarbij een belangrijke rol, niet alleen als barrière maar ook in de watervoorziening van de Krim. Het offensief verloopt langzaam, maar vanaf begin oktober boeken de Oekraïners ineens flinke terreinwinst langs het stuwmeer naar het zuiden. Uiteindelijk doelwit: de stad Cherson.

Cherson was de eerste stad die de Russen wisten te bezetten. Meteen op de eerste dag van de oorlog, 24 februari, rijden de tanks al in colonne over de Antonivsky-brug de stad binnen. Het is de enige provinciehoofdstad die ze deze oorlog zullen veroveren. Het is tevens de enige stad van betekenis aan de westelijke oever van de rivier de Dnipro die ze in handen zullen houden – en is dus van grote symbolische en strategische waarde voor beide partijen.

Voor de aanvoer van materieel, mensen en levensmiddelen naar Cherson zijn de drie verbindingen over de Dnipro in de provincie cruciaal: een autobrug, een spoorbrug en een stuwdam. Ze liggen over zo’n honderd kilometer verspreid.

De Antonivsky-autobrug ligt direct ten zuiden van Cherson. De rivier is daar zo’n dertienhonderd meter breed. De spoorbrug ligt 6 kilometer oostelijker. De dam weer 45 kilometer verderop, bij de plaats Nova Kachovka. Dit is de oversteek die door de huidige Oekraïense opmars het eerst wordt bedreigd.

Himars-raketten

Eind juni krijgen de Oekraïners de eerste Amerikaanse M142-raketwerpers, het zogeheten High Mobility Artillery Rocket System, ofwel Himars. Dit zijn zeer nauwkeurige lanceerinstallaties met een bereik van zo’n 80 kilometer. De raketten aan het zuidelijk front richten zich op doelen op tientallen kilometers achter de Russische linies: munitieopslagplaatsen, commandocentra, een spoorlijn, en de bruggen. Dankzij hun nauwkeurigheid van enkele meters zijn geen grootschalige bombardementen op deze strategische doelen nodig, zoals in vroegere oorlogen.

In de late avond van 26 juli worden nieuwe raketten op de Antonivsky-brug afgevuurd.

De volgende dag wordt de brug geïnspecteerd. Er blijken zeker vijf nieuwe kraters in het wegdek te zijn geslagen. In tegenstelling tot de eerste gaten, waar auto’s nog voorzichtig omheen slalommen, zijn de nieuwe inslagen reden voor de Russen om de brug voor alle verkeer te sluiten. Niets aan de hand, beweert Kirill Stremoöesov, de vicevoorzitter van het Russische bestuur van de stad in een ter plekke opgenomen vlog op zijn Telegram-kanaal. “De verwoeste brug die u achter me ziet, staat nog steeds overeind. Objectief gezien is er niets veranderd aan de situatie.” De Russen proberen de gaten in het wegdek te vullen en zo de brug te repareren. Een verslaggever van een Russische nieuwszender wijst in zijn reportage naar de hijskranen op de brug: “Het verkeer zal zeer binnenkort worden hervat.”

En inderdaad: de brug is niet ingestort. Dat was ook niet de bedoeling, zegt een woordvoerder van het Oekraïense Zuidelijke Commando die dag. “Ik wil benadrukken dat we al onze infrastructuur waarderen, ook als die in bezet gebied ligt. We willen niet onze infrastructuur zelf vernietigen, maar de plannen van de vijand.”

Dat is een klassiek dilemma, zegt luitenant-kolonel Carel Sellmeijer, genie-officier bij de Nederlandse landmacht en universitair docent Landoptreden bij de Nederlandse Defensie Academie in Breda. “Hoe kapot maak je een brug waar je op een gegeven moment ook weer zelf voor komt te staan? Je wilt het jezelf niet te lastig maken.”

‘Dit is heel goed gedaan’

Op latere satellietbeelden zijn nog veel meer gaten te zien, allemaal op een rijtje. “Jemig”, zegt Sellmeijer. “Dit is heel goed gedaan.” Bijna over de hele breedte is het wegdek vernield. De Himars-raketten zijn niet voor niets precies op die plek boven een pijler neergekomen, legt bruggenexpert Yuguang Yang van de Technische Universiteit Delft uit. “Boven die pilaar zijn de krachten het grootst, daar wordt aan de bovenkant als het ware aan het beton getrokken. Met zo’n gat is eigenlijk het hele brugsegment kapot.”

Stel je een gummetje voor, dat je boven een potlood laat doorbuigen. De gum is het brugsegment dat onder zijn eigen gewicht en de belasting van het verkeer doorbuigt, het potlood is de brugpilaar. Als dan aan de bovenkant van de gum een scheurtje zit, precies boven het potlood, dan is de kans best aanwezig dat de gum breekt als je hem verder belast.

Bij beton is een scheur op die plek helemaal een probleem. Beton kan heel slecht tegen trekkrachten – daar is het te brokkelig voor. Daarom wordt het beton in zo’n brug “voorgespannen”, zodat het altijd onder druk blijft staan, ook als eraan getrokken wordt. Dat is de functie van de stalen strengen in het beton, de wapening. “Dus als die wapening kapot is, is de hele voorspanning eruit”, zegt Yang. “Dan is de brug niet alleen op de plek van het gat verzwakt, maar het hele segment.”

De reparaties van de Russen, die het wegdek met cement proberen te plamuren, acht hij vooral cosmetisch: hij schat dat de brug nog maar 40 procent van zijn nominale belasting kan dragen, en zou er zelf niet met een tank overheen durven rijden. Sellmeijer: “Je hoeft niet de hele brug stuk te maken om haar onbruikbaar te maken. De schade is waarschijnlijk niet te overbruggen met een tankbrug, een stalen plaat. Je moet namelijk niet alleen over de gaten heen, maar over dat hele segment. Zo’n plaat moet op de twee pijlers rusten. Die afstand is te groot voor de tankbruggen van 20 meter die we hebben.”

Veerdienst

Dus verzinnen de Russen een alternatief: ze improviseren een veerdienst. Daarvoor verbinden ze een paar segmenten van een militaire pontonbrug met elkaar en maken er vier bootjes aan vast waarmee ze naar de overkant varen. Op zo’n pontje passen een stuk of 25 personenauto’s en kleine vrachtwagens. Sellmeijer, die in Kosovo en Afghanistan rivieren heeft moeten overbruggen, schat dat die capaciteit nog steeds afdoende is voor de bevoorrading van de Russische troepen in Cherson. “Als de oversteek een kwartier duurt, kun je elk uur twee ladingen overzetten. Dat lijkt me genoeg voor munitie, eten, voorraden, mensen. Eventueel maak je nog zo’n pontje.” Dat is ook wat de Russen doen: op zeker vier andere plaatsen tussen de drie bruggen zijn op satellietbeelden pontjes te zien. Soms worden militaire voertuigen overgezet.

De Russen willen liever laten zien dat er vooral burgers oversteken: humanitaire transporten, noemen zij die in een filmpje voor de Russische televisie. Dat maakt het voor de Oekraïners eigenlijk onmogelijk de pontjes te beschieten. Sellmeijer denkt dat de militaire transporten vooral ’s nachts of bij bewolking plaatsvinden. ‘s Nachts is op radarbeelden inderdaad activiteit bij de pontjes te zien.

Spoorbrug en stuwdam

Ook de andere twee bruggen worden vanaf juli gebombardeerd. De spoorbrug even ten oosten van de Antonivsky-brug wordt vooral op de zuidoever geraakt. Of er nog treinen over het enkelspoor kunnen rijden is onduidelijk. In principe kunnen tanks volgens Sellmeijer ook over de (kapotte) rails rijden, maar de spoordijk naar de brug is smal. Er zijn geen sporen van rupsbanden in het gras te zien.

Bij Nova Kachovka bombarderen de Oekraïners de weg precies op de plek waar die over de sluis naast de stuwdam gaat. Zo wordt wel de weg beschadigd, maar de waterkrachtcentrale niet. “Zoiets nauwkeurigs was tien jaar geleden onmogelijk geweest”, zegt Sellmeijer. “Dit is echt de verdienste van de Himars.”

Maar de Russen vinden er een oplossing voor: drie tankbruggen, stalen platen met op- en afritten, even verderop over de sluis. Die zijn in een dagdeel te installeren, zegt Sellmeijer. Het is een relatief eenvoudige plek voor een noodbrug. “Smalle oversteek, stevige kades, korte route naar de weg”, zegt Sellmeijer.

Dus bedenken de Oekraïners een nieuw plan om de weg te raken zonder de dam te slopen: ze vinden een bochtje in de weg die precies om de vitale delen heen buigt. Dáár komen op 12 augustus nieuwe Himars-raketten neer. De gaten maken de weg niet geheel onbruikbaar: er blijven bussen omheen slalommen. Later worden de gaten gedicht en wordt de weg over de stuwdam hersteld. De schade is minder groot dan aan de Antonivsky-brug, die over de hele breedte is doorgeprikt, maar of er nog zware voertuigen zoals tanks overheen kunnen is niet duidelijk.

Nu zijn dus de drie overgangen zwaar beschadigd, en gebruiken de Russen voor hun logistiek pontjes over de rivier. Maar op 19 augustus is op satellietfoto’s iets nieuws te zien: een rij pontons bij de Antonivsky-brug. Het zijn geen militaire pontons, maar stevige duwbakken die de Russen waarschijnlijk hebben gevonden in de havens langs de rivier, zoals Cherson. Sellmeijer is ervan onder de indruk. “Dat is een serieuze poging om de brug te vervangen”, zegt hij. “Als je ze goed aan elkaar vastmaakt en op die duwbakken een vlakke stalen plaat legt is dat stevig genoeg om een tank overheen te laten rijden. Als je ze tegen de brugpilaren aanlegt, ligt dit ook redelijk stabiel in de stroom.”

Ook deze noodbrug proberen de Oekraïners te raken. Dat is lastig, want de Russen verschuilen de pontons half onder de brug. “Bovendien zijn die pontons met lucht gevuld”, zegt Yang. “Ze zinken niet per se als je ze raakt.”

Raadsel

De grote vraag is: gaan de Russen de brug afmaken? Wanneer is die pontonbrug echt nodig, en waarvoor? Sellmeijer is stellig. “Ik zou zo’n ding niet bouwen voor een terugtocht”, zegt hij. “Dat is ook met de pontjes te doen. Bevoorrading ook. Maar als je in korte tijd veel voertuigen naar de overkant wil brengen, en zeker veel zware voertuigen, dan is zo’n pontonbrug essentieel.” Hij rekent het even voor – de capaciteit van zo’n brug is al gauw twintig, dertig keer zo groot als die van de pont. En dus is het voor hem duidelijk: “Dit is offensief bedoeld.”

Vooralsnog is de meeste activiteit te zien bij de stuwdam van Nova Kachovka. Daar hebben de Russen de afgelopen maanden loopgraven aangelegd in afwachting van de Oekraïners die daar de laatste twee weken flink zijn opgerukt. Een defensief bruggenhoofd, zegt Sellmeijer, om de verbinding zo lang mogelijk intact te houden. Dat lijkt volgens hem bedoeld voor een eventuele aftocht, al blijft het de vraag of er nog zwaar materieel over de dam kan.

Hoe het gaat eindigen weet niemand. Maar hoe het begon is eigenlijk ook een raadsel, zegt Sellmeijer. Waarom hebben de Oekraïners de brug niet opgeblazen toen de Russen in aantocht waren? Misschien ging de opmars te snel, of misschien vonden ze het toch zonde, speculeert hij. “De militaire logica zegt dat je wat hebt geregeld. Water is je vriend, als je verdedigt. Wij zouden hem hebben opgeblazen, denk ik. En niet voordat de Russen erop reden, maar tijdens. In zulke gevallen moet je niet te lief zijn. Maar blijkbaar is het toch moeilijk om een eigen brug te vernielen.”

De Russen bouwen de noodbrug tot halverwege de rivier, maar stoppen dan een tijdje. Moeten de resterende duwbakken van verder weg worden aangevoerd? Eind september is te zien dat ze weer verder gaan. In de tussentijd lijken de bakken soms verdwenen, maar ze keren op satellietbeelden telkens terug. Op 13 oktober is driekwart van de rivier overbrugd. Moet de rest nog worden gehaald? Of liggen die gecamoufleerd langs de oever te wachten tot het moment dat ze nodig zijn, om de Oekraïners nu minder aanleiding te geven de pontons te beschieten?