‘We zien hem nu als de bron van alle kwaad. Maar als Poetin verdwijnt, zijn de problemen niet opgelost’

“In godsnaam, deze man kan niet aan de macht blijven”, zei de Amerikaanse president Joe Biden, tijdens een toespraak in Polen, één maand na de invasie in Oekraïne.

Het klonk een beetje alsof de Amerikanen zelf al een plan hadden klaarliggen om Poetin weg te halen. Maar het Witte Huis ontkende dat de Verenigde Staten uit waren op regime change.

Analisten deden de uitspraak vervolgens af als een ongepaste uitschuiver. Maar af en toe duikt hypothese van een Rusland zonder Poetin nog eens op. Vooral omdat ondertussen is gebleken dat het niet zo lekker loopt met de ‘speciale operatie’ in Oekraïne.

Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO, kreeg vorige week nog deze vraag voor de voeten geworpen: wat zou de alliantie doen als Poetins zijn post verlaat?

“Ik zou niet te veel speculeren over de interne politiek in Rusland”, was Stoltenberg diplomatisch. “Maar hoe dan ook, denk ik dat de NAVO voorbereid moet zijn op alle mogelijke scenario’s en wat Oekraïne betreft, moeten we bereid zijn om de Oekraïners blijvend te ondersteunen.”

Stoltenbergs scenario’s

Het is moeilijk om na te gaan wat Stoltenberg precies bedoelt met ‘alle mogelijke scenario’s’. Maar het viel de voorbije maanden wel op dat Poetin steeds meer onder druk staat. Uit onvrede met de oorlog vroegen lokale politici uit Moskou en Sint-Petersburg zelfs om het ontslag van Poetin.

Daarnaast zijn er ook al openlijke protesten geweest. Ongezien in het autoritair bestuurde land. “Maar dat Poetin zich op een dag zou excuseren voor de slechte aanpak van de invasie en vervolgens zou aftreden, zie ik toch niet gebeuren”, zegt Ruslandkenner Ria Laenen (KU Leuven).

Maar wat als een revolutie of een staatsgreep hem toch ten val brengt?

Hypotheses over wat er gebeurt als autoritaire regimes instorten, hebben ook al heel wat academici beziggehouden. Hein Goemans (Universiteit van Rochester) bestudeerde autocratische regimes, die afhingen van een sterke leidersfiguur.

Tussen 1946 en 2008 eindigden zulke regimes in 70 procent van de gevallen door een staatsgreep of een revolutie. Maar doorgaans kwam er uiteindelijk een nieuwe autoritaire leider aan de macht. Heel zelden leidde de val van zo’n regime tot een democratisch bestuur.

De Amerikaanse professor Timothy Frye (Columbia Universiteit) wijst er in een opiniestuk voor Politico op dat de Russen vrij goed opgeleid zijn en het economisch niet slecht hebben. In zulke omstandigheden wordt de kans toch al groter dat de bevolking meer democratie eist.

“Ik hoor bij enkele van mijn Russische contacten dat ze nu hopen dat het voor Rusland blijft misgaan in de oorlog zodat Poetins positie onhoudbaar wordt”, zegt Laenen. “De bevolking zou de oorlog dan zo spuugzat worden dat ze schreeuwen om democratische hervormingen.”

Maar toch denkt Laenen niet dat de meerderheid van de Russen meer democratie wil, omdat het woord voor hen nog steeds een zure nasmaak heeft. Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 en het instorten van de Sovjet-Unie ging ook de Russische economie de dieperik in.

Bij veel Russen zit de miserie van jaren 90 nog vers in het geheugen en voor hen is Poetin de man die vrede en rust bracht. “Hij maakte bij wijze van spreken een afspraak met de bevolking”, zegt Laenen. “Poetin zorgde voor welvaart en stabiliteit en in ruil daarvoor zouden de Russen zich niet met politiek bezighouden.”

Het model van de laatste decennia loopt door de oorlog tegen zijn limieten, nu de economie getroffen wordt door sancties en Russische mannen terugkomen in body bags. Maar dat Poetin door grote straatprotesten ten val zou komen, blijft volgens Laenen onwaarschijnlijk. “Voor de meeste Russen", zegt Laenen, “staat democratie nog steeds gelijk aan chaos.”

Medvedev

Wel realistisch is dat Poetin op een dag overlijdt aan een ziekte - er doen trouwens al geruchten de ronde over Parkinson - en dat iemand anders na een machtsstrijd in het Kremlin zijn plaats inneemt. Lang is er gefluisterd dat de huidige defensieminister Sergei Shoigu hem zou opvolgen. Maar door de oorlog in Oekraïne is zijn populariteit niet meer wat ze geweest is.

Een duidelijke opvolger voor Poetin is er dus niet. Maar wat als iemand uit zijn entourage het uiteindelijk van hem zou overnemen? Toen Poetin om grondwettelijke redenen een tijd lang het presidentschap voor het premierschap ruilde, kwam Dmitri Medvedev in the picture.

Medvedev was tussen 2008 en 2012 president van Rusland. Hij wordt nog vaak vernoemd om zijn rapprochement naar het Westen, omdat hij met de VS een verdrag onderhandelde over het inperken van kernwapens.

“Maar verder vertaalde Medvedevs openheid voor het Westen zich nauwelijks in beleid”, zegt Laenen. “Je mag niet vergeten dat Rusland toen een oorlog in Georgië begon, dat lijkt nu een repetitie voor de invasie van Oekraïne.”

Vandaag is Medvedev juist een van de haviken in zijn entourage, die Poetins dreigementen met kernwapens luidkeels onderschreef. Als hij door iemand van zijn inner circle wordt opgevolgd, dan krijgen we allicht een nieuwe Poetin, die mogelijk nóg harder is.

“In de hogere machtsechelons van het Kremlin zijn er velen die dezelfde extreem nationalistische ideeën hebben”, zegt Laenen. “We zien hem nu als de bron van alle kwaad. Maar als Poetin verdwijnt, zijn de problemen niet opgelost.”