Waarom er (na maanden van waarschuwingen) officieel nog geen hongersnood is in Somalië

Een hongersnood is de overtreffende trap van een voedselcrisis. Het is de fase waarin mensen massaal sterven aan de gevolgen van honger, levens worden verwoest en een samenleving voor lange tijd wordt ontwricht. Het is een situatie waarin mensen puur biologische wezens worden en maar met één zaak bezig zijn: voedsel vinden.

Ik was er getuige van in 2011, in Somalië. Ik sprak een groep mensen die al wekenlang op weg waren naar het Keniaanse vluchtelingenkamp Dadaab, net over de grens. Ze hadden onderweg een verschrikkelijke keuze moeten maken toen hun voedselrantsoenen op geraakten. Ze lieten de zwaksten van de groep achter: de zes jongste kinderen. Ze werden opgegeten door hyena’s, bleek achteraf.

Ik zag hoe moeders hun overleden kinderen - ingepakt in een stuk stof - achterlieten zonder hen te begraven. Ze waren alle sociale normbesef kwijtgeraakt. Door de honger.

Maar een hongersnood is in de eerste plaats een technische term. Sinds 2004 deelt men voedselcrisissen in in vijf categorieën, of fases. Zoals orkanen. Een voedselcrisis fase 5 is de meest intensieve: ‘hongersnood’ of ‘catastrofe’.

Niet dat de vorige fases niet erg zijn. Fase 1 en 2 zijn problematisch, maar relatief eenvoudig aan te pakken. Vanaf fase 3 spreekt men van een echte voedselcrisis en slaan hulporganisaties alarm. Fase 4 is een noodsituatie. Dan sterven er steeds meer mensen van de honger en raken zeer veel kinderen zwaar ondervoed.

Telkens er wordt overgegaan naar een nieuwe fase klinken de alarmbellen luider. Het hele systeem (IPC of Integrated Phase Classification) is dan ook bedoeld om een hongersnood – fase 5 – te vermijden.

Hieronder de IPC-hongerkaart van Oost-Afrika, voorspellingen voor de periode oktober-december 2022.

Ten eerste moet aan alle voorwaarden worden voldaan:

• Meer dan 1 op de 5 gezinnen in een bepaalde regio heeft wekenlang geen of te weinig eten
• 30 procent van de kinderen in die regio is ernstig ondervoed.
• Per 10.000 inwoners sterven er elke dag 2 mensen aan de gevolgen van honger. Of 4 kinderen per 10.000.

Dat sterftecijfer valt niet te onderschatten. Als je het zou toepassen op de provincie Oost-Vlaanderen bijvoorbeeld (met 1,5 miljoen inwoners) zou het betekenen dat er dagelijks minstens 300 mensen sterven van de honger. 

Als deze cijfers worden vastgesteld en bewezen geacht, kan men overgaan tot het uitroepen van de officiële ‘hongersnood’. De getallen achter een hongersnood zijn zo ernstig, dat ze maar heel zelden voorkomen.

Vroeger kwamen hongersnoden vaker voor (denk aan Ethiopië 1984, Biafra 1968, Ierland 1848, Oekraïne 1932). Maar in de 21e eeuw was er nog maar twee keer een officiële hongersnood: in Somalië (2011) en in Zuid-Soedan (2017).

Maar vóór die officieel worden, moet eerst een administratief en politiek-diplomatiek proces worden doorlopen. Daarover zo meteen meer, maar eerst dit:

Ministers van Ontwikkelingssamenwerking van rijke, westerse landen kunnen een hongersnood niet zomaar naast zich neerleggen. Zelfs niet als er een oorlog woedt in Oekraïne. Ze móeten wel geld op tafel leggen.

Dat werd heel duidelijk in juli 2011, toen de Verenigde Naties verklaarden dat er een ‘hongersnood’ woedde in Somalië. Tot dat moment hadden de hulporganisaties een groot tekort aan geld. Op 24 uur tijd verdubbelden de donoren hun bijdrages. Enkele maanden later was de hongersnood voorbij.

Er hangt geen enkele verplichting vast aan de status van ‘hongersnood’. Maar het gevolg is kennelijk wel dat de regeringsleiders wakker schieten. Een hongersnoodverklaring trekt ook de aandacht van de wereldpers.

Voor de regering van het land waar de hongersnood wordt uitgeroepen, betekent het wel dat ze gefaald heeft. Het is een stempel die jarenlang op een land blijft kleven. Ga maar eens na waar je aan denkt als je ‘Ethiopië’ hoort.

En daar knelt vaak het schoentje. Regeringen zitten niet op zo'n afkondiging te wachten.

Dat begint met het verzamelen van alle data. Hoeveel kinderen zijn ondervoed? Hoeveel gezinnen kunnen niet elke dag aan voedsel geraken? Welk deel van hun inkomen moeten gezinnen aan eten spenderen? Hoeveel vee houden ze over? Hoe groot is de oversterfte?

Dat gebeurt door alle organisaties en overheidsinstanties op het terrein die samenwerken met het IPC, het systeem dat wordt beheerd door de FAO (de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN).

Een Technische Werkgroep van hulpverleners, ambtenaren en VN-experten komt daarna samen om de gegevens te analyseren. Na dagenlang vergaderen proberen ze tot een consensus te komen en bepalen ze de fase van een voedselcrisis.

Als de analyse wijst op een hongersnood, wordt het Famine Review Committee geactiveerd. Dat is een groep van een vijftal onafhankelijke specialisten die alle gegevens nog eens nakijkt en extra interviews doet.

Als dat beoordelingscomité oordeelt dat er wel degelijk sprake is van een hongersnood, kan de humanitaire coördinator van de VN de hongersnood uitroepen, in samenspraak met de regering. Als die regering daar dus mee akkoord gaat…

Dat is al gebeurd. In het geval van Zuid-Soedan in 2020 probeerde de regering de cijfers te minimaliseren. De experten van de hulporganisaties en VN-agentschappen zagen duidelijk een hongersnoodsituatie in één regio. De regeringsvertegenwoordigers noemden de data overdreven.

Het Famine Review Comittee bevestigde dat het om een hongersnoodsituatie ging. Het IPC en de regering hebben toen elk hun eigen versie van het rapport gepubliceerd. Het ene mét en het andere zónder hongersnood. Om die reden haalde die hongersnood amper de wereldpers en de broodnodige aandacht van de donoren.

Op dit moment is er een vermoeden dat er een hongersnood woedt of dreigt in het noorden van Ethiopië, mede veroorzaakt door de oorlog en de blokkade van voedselhulp. Maar het IPC mag er geen data verzamelen van de Ethiopische regering. Daar kan dus een hongersnood aan de gang zijn zonder dat we het weten.

De internationale geloofwaardigheid van het IPC-systeem is zo belangrijk - en het systeem zit zo in elkaar - dat er eerder een hongersnood zal worden gemist, dan dat er onterecht een hongersnood wordt verklaard. Het is het succes en tegelijk de achilleshiel van het mechanisme.

Ik sprak met experten die betrokken zijn bij het IPC-poces in Somalië en die gaven toe dat er wat discussie is binnen de Somalische overheid over sommige data, maar er is geen enkele tegenwerking.

Zowel de Technische Werkgroep als de toetsingsgroep (het Famine Review Committee) zagen in hun laatste analyses dat alle parameters de kritische grenzen benaderden, maar nog net niet overschreden. Het is bijzonder cynisch, maar de sterftegraad ligt nog net onder de grens van 2 op 10.000.

In de laatst gepubliceerde IPC-analyse over Somalië lezen we dat in enkele regio’s hongersnood zou kunnen toeslaan tussen oktober en december. De laatste data worden op dit moment geanalyseerd. Hieronder zie je de voorspellingen voor de periode oktober tot december.

Maar het is zoals professor Daniel Maxwell, al jarenlang lid van het Famine Review Committee, mij toevertrouwde: deze voedselcrisis zal veel verwoestender en dodelijker zijn dan de hongersnood van 2011. Hij is net iets minder intens dan in 2011, toen er een korte, maar steile piek was in het aantal doden, maar woedt over een veel grotere regio, over een veel langere periode, met veel meer mensen die extreme honger lijden.

Alleen krijgen deze mensen amper aandacht, want officieel is er nog geen ‘hongersnood’.