Picknicken op het kerkhof of dansen met doden: rouwrituelen uit andere culturen waar we van kunnen leren

Al sinds mensenheugenis beoefenen mensen rouwrituelen om hun doden te eren. Denk maar aan Stonehenge in Engeland, dat volgens recent onderzoek een monument voor de voorouders zou zijn geweest. Of aan de Keltische grafheuvels, die je nog altijd kan bezoeken. Maar ook vandaag zijn rouwrituelen wereldwijd even ­talrijk als kleurrijk. Het rouwen zelf daarentegen is overal ter wereld fundamenteel hetzelfde, zegt psycholoogn rouwexpert en doctor in de geenskunde Manu Keirse, die gezien wordt als dé rouwspecialist in België en Nederland.

“Rouwen is verdriet beleven bij het afscheid nemen van een dierbare, en dat is iets intrinsiek menselijks. De rituelen die men gebruikt om die rouw tot uitdrukking te brengen, verschillen. Alle samenlevingen die we kennen hebben ceremonies, gebruiken en gewoonten rondom sterven, afscheid nemen en rouwen.”

“En dat is maar goed ook: rituelen zijn belangrijk. Ze zijn een soort publieke erkenning van belangrijke overgangen voor leden van de gemeenschap. Daarbij hebben ze een psychologische functie voor de levenden én geven ze iets, in dit geval de dood, een plek in de maatschappij.”

“Een gezonde samenleving heeft gebruiken en gewoontes waarin verdriet naar buiten kan komen’, stelt de expert. “Liefst zijn dat gebruiken waarbij de hele gemeenschap betrokken is. Rouwen is namelijk iets sociaals. Het is de bedoeling om verdriet te delen, emoties te uiten en ze samen te bespreken. Zonder sociale rituelen kan een verlies worden geassocieerd met isolatie, veeleer dan met solidariteit, en kan je vastlopen in schaamte- en schuldgevoelens. Dat lijkt in onze cultuur te zijn gebeurd. Wij zwijgen de dood letterlijk dood.”

_{(Lees verder onder de foto.)}

Toch is dat niet altijd zo geweest. Manu Keirse: “In de jaren vijftig van de vorige eeuw was iedereen op de hoogte van een overlijden in het dorp. Vanaf de dag van het overlijden tot na de uitvaart werd een kruis bevestigd aan de voorgevel van de woning waar iemand was opgebaard. Je werd meestal thuis opgebaard en het dorp kwam een laatste groet brengen. Buren hadden een aantal taken bij een sterfgeval, zoals een laatste groet brengen en de overledene naar de kerk dragen. De kerkklokken kondigden het overlijden luid en duidelijk aan en de familie droeg na een overlijden twaalf maanden lang rouwkledij. Daardoor bleef het verlies zichtbaar voor de gemeenschap. De omgeving was echt betrokken. Nu wordt een overledene soms naar buiten gedragen uit een flatgebouw en weten de medebewoners niet eens wie er gestorven is.”

Die vervreemding van de dood begon eigenlijk al in de zeventiende eeuw, weet de expert. “Toen werd het eeuwenoude gebruik om de doden in het centrum van het dorp, rondom te kerk, te begraven, afgeschaft, om zogenaamd hygiënische redenen. Doden werden nu aan de rand van het dorp te ruste gelegd, wat de dood automatisch uit het centrum van het leven trok. Later leerden mensen die Wereldoorlog I of II hadden meegemaakt om dood en verdriet met rechte schouders en de tanden op elkaar te trotseren. Om zichzelf staande te houden.”

“Die mentaliteit gaven ze door aan hun kinderen, en zij gaven die op hun beurt weer door aan hun kinderen. Ik herinner me nog dat president Kennedy werd doodgeschoten in ‘63. Zijn weduwe, Jackie Kennedy, werd wekenlang in de media geprezen omdat ze nooit een traan had gelaten in het publiek. Dat werd toen gezien als sterk.”

“Vandaag mag verdriet al wat meer beleefd worden”, gaat Keirse verder. “Onze samenleving is niet ongevoelig voor verdriet, maar weet niet hoe ze er gevoelig mee kan ­omgaan. Dus mensen met verdriet worden nog veel te vaak ontweken. Rouw moet snel voorbij zijn. We hebben simpelweg nooit geleerd hoe we zoiets moeten aanpakken. Vandaag krijgen mensen massaal antidepressiva voorgeschreven voor hun verdriet, terwijl verdriet ­normaal is en geuit moet worden. Het is (meestal) geen psychische aandoening of een probleem. Rouw is een ­uiting van liefde.”

Dat weten veel andere culturen ook, die van rouw wél iets collectiefs maken. Vaak gaat het om stammen of kleinere dorpen die nog intens contact hebben met elkaar, maar soms is ook een heel land bedreven in het rouwen. Een aantal bijzondere doodsrituelen wereldwijd.

Van 31 oktober tot 2 november viert men in Mexico de Día de los Muertos, of de Dag van de Doden. Denk aan als doodshoofden beschilderde gezichten, felgekleurde bloemen en veel ambiance. “Tijdens dit feest krijgen mensen de kans om veel tijd door te brengen met de zielen van hun overleden dierbaren”, zegt archeoloog en professor aan de universiteit van Chicago Dr. Enrique Rodríguez-Alegría.

“Er wordt geloofd dat de grens tussen leven en dood in de nacht van 31 oktober dunner is dan anders, zodat de doden een bezoek kunnen brengen aan de levenden. Om samen te eten, grappen te maken en verhalen te vertellen. Kortom, om te genieten van deze nacht samen.” Begraafplaatsen worden gepoetst en overspoeld met mensen. Er wordt gedanst, gezongen, er zijn optochten door ­Mexico-Stad en er worden altaars gemaakt voor de doden.”

De Yanomami, een inheems volk dat in Zuid-Venezuela en Noordwest-Brazilië leeft, eten de assen van hun doden. Eerst cremeren ze de overledene tijdens een ceremonie, waar gehuil en droevige liedjes elkaar afwisselen. Daarna verkruimelen ze de botten en doen ze de resten samen met de as in een pot. Die blijven bewaard tot het tweede deel van de begrafenis: een feest. Als onderdeel van dat feest worden bananen gekookt en vermengd met de overblijfselen van het dode stamlid. Alle familieleden eten de brij vervolgens samen op. Zo, geloven zij, wordt de ziel van het voormalige stamlid weer door de stam opgenomen en bevrijd.

Als iemand in Japan overlijdt, blijft het lichaam vaak thuis. Voor het wassen en aankleden doet men traditioneel een ­beroep op de nokanshi of yukanshi: de dodenmeesters. Het gewassen en geklede lichaam wordt te ruste gelegd op een futon met het hoofd naar het noorden. ’s Nachts slapen familieleden bij de dode. Ze zorgen ervoor dat er altijd een kaars en een wierookstokje blijven branden, zodat de overledene de weg niet kwijtraakt. Elk jaar in augustus is het Obon – een belangrijk Japans feest – en worden de zielen van de voorouders ­geëerd door kleine lantaarns te water te laten.

Dat de dood en rouw in Afrika een prominentere plaats hebben dan bij ons, zien we ook terug bij de Yoruba, een volksstam in Centraal-Afrika. Manu Keirse: “Als een kind bij de geboorte sterft, maakt een plaatselijke beeldhouwer een kind uit een blok hout. Dat beeldje, dat een jongen of een meisje voorstelt volgens het geslacht van het overleden kind, bindt de moeder op de rug. Zij draagt het, zichtbaar voor iedereen, overal mee.”

“Op geregelde momenten wordt het beeldje gewassen, gestreeld en met poeders ingestreken. Het is een manier om het verlies zichtbaar te maken in de samenleving. Het koesteren van het beeldje is een voorgeschreven vorm van bezig zijn met het verdriet. In het strelen en het verzorgen van het beeldje krijg je de kans om je verdriet te uiten. Als het verdriet verwerkt is, mag je het beeldje thuislaten.”

In Madagaskar wordt de dood gevierd. Ter ere van de voorouders houden de Malagassiërs het zevenjaarlijkse festival Famadihana, wat het ‘draaien van de beenderen’ betekent. Ze graven hun overledenen daarvoor op en vieren feest met hen. Ze dansen, bespreken nieuwtjes en drinken alcohol. Vóór zonsondergang wikkelen ze het lichaam in een nieuw doodskleed en gaat het de graftombe weer in, om zeven jaar later opnieuw opgegraven te worden.

In Italië is de kijk op de dood geworteld in het rooms-katholicisme, gezien de lange geschiedenis van het geloof in het land. Op 1 november vieren zij Ognissanti (Allerheiligen). Een nationale feestdag die je met de hele familie viert. De dag daarna is het Giorno dei morti (Allerzielen). Ook Dag van de Doden genoemd. Bloemen en kaarsen sieren de vaak voordien al gepoetste graven. Op sommige plaatsen worden er maaltijden bereid zodat de doden kunnen aanschuiven, en niet zelden is er een picknick op het kerkhof.

Bijzonder: in sommige steden kondigt men sterfgevallen niet met overlijdensberichten aan maar met een poster die de hele gemeenschap uitnodigt voor de begrafenis. Manu Keirse: “Dat werd bij ons ook lang gedaan, met affiches aan de kerk. In sommige steden, zoals Brugge, is dat gebruik nog niet verdwenen.”

In Varanasi, in India, worden doden de hele dag, zeven dagen per week door de straten gedragen naar de rivier de Ganges. Daar worden ze in het water ­gebaad, in doeken gerold en gecremeerd. Hun assen worden in het water uitgestrooid. De hindoes geloven dat de Ganges een heilige rivier is die naar het eeuwige leven stroomt. Het is dan ook erg bijzonder om er gecremeerd te worden. In Varanasi is de dood een alledaags onderdeel van het leven, waar niemand echt van opkijkt.

“Een begrafenis is ergens een leuke gebeurtenis, omdat je de ziel van de overledene een goede reis wil wensen”, zegt Swami Varishthananda, een monnik en een doctor, in de documentairereeks The Story of God. “Het is erg om iemand te verliezen, maar die persoon is verdergegaan op het pad van reïncarnatie. Daarom zijn mensen vrolijk tijdens een begrafenis in plaats van triest.”

In de bergen van Tibet, China en het binnenland van Mongolië krijgen de doden een luchtbegrafenis. Ook hier gelooft men in reïncarnatie, waardoor de ziel van de dode eerste een paar dagen tijd krijgt om het lichaam te verlaten. Daarna wordt het lichaam naar een open plek gebracht en aan de elementen toevertrouwd, zodat aaseters zich er tegoed aan kunnen doen.

Op de Peloponnesus in Griekenland duurt de intensieve rouw veertig dagen. Keirse: “Dat is de tijd van de openbare rouw. Na een halfjaar, vervolgens na een jaar en opnieuw na twee jaar worden de doden herdacht, tot hun gebeente na drie jaar wordt opgegraven om opnieuw te worden bijgezet. In totaal beslaat het afscheid nemen dus drie jaar.”

In de Molukken, een eilandengroep in Indonesië, vindt een troostdienst plaats op de avond voor de begrafenis: de ‘malam penghiburan’. Een ritueel dat vaak zelfs belangrijker is dan de uitvaart zelf. Over het verlies praten, bidden en vooral samen zijn om het verlies te verwerken. Dat is de bedoeling. Het bezoekersaantal loopt al snel op tot een paar honderd.

Hoe heel je je lichaam na intens verdriet? “Wat 20 jaar geleden gebeurde, heeft vandaag nog impact op je lijf” (+)

“Na zijn dood voelde ik me vrij.” Zo ga je volgens 2 rouwtherapeuten om met opluchting na een overlijden (+)