De jonge farao die onze fascinatie voor oude Egypte nieuw leven inblies: 100 jaar geleden werd graf van Toetanchamon ontdekt

Toetanchamon zat van 1333 tot 1323 voor onze jaartelling op de troon in het oude Egypte. Hij was 9 toen hij farao werd en stierf al voor hij 20 werd. "Het was een fascinerend figuur", legt Gert Huskens, doctorandus bij Pyramids and progress (ULB/UGent) uit. "Hij was de zoon van farao Achnaton die - samen met zijn vrouw/nicht Nefertiti - komaf heeft willen maken met het veelgodendom en een op zichzelf gefocuste zonnecultus had ingesteld."

Ongezien in die tijd en een van de eerste echte voorbeelden van monotheïsme, een religie die slechts één god aanbidt. Toen Toetanchamon als kind op de troon belandde, duurde het niet lang voor de klok onder druk van machtige adviseurs werd teruggedraaid en de oude goden opnieuw de plaats van de zonnecultus van zijn vader in namen. Het was volgens Huskens "een bizarre periode" in het oude Egypte. 

Toetanchamon was tegelijk "een product van incest aan het Egyptische hof". "Hij was daardoor een vrij onbeholpen en halfkreupele farao die een moeilijke politieke en culturele erfenis van zijn vader had geërfd", zegt Huskens. "Dat maakt hem wel interessant." Desondanks was hij een slordige 200 jaar na zijn dood al grotendeels vergeten.

Rond die tijd is de graftombe van Ramses VI gebouwd. "Op de ingang van het graf van Toetanchamon zijn toen hutjes gebouwd voor de arbeiders die werkten aan die nieuwe tombe", vertelt egyptoloog Marleen Reynders, verbonden aan de KU Leuven. "Zo is het graf van Toetanchamon zo goed als ongeschonden gebleven en is de jonge farao verdwenen tussen de plooien van de geschiedenis."

Op 4 november 1922 is het ongeschonden graf van Toetanchamon ontdekt. Het moet een fabelachtig moment geweest zijn toen de Brit Howard Carter na 3.300 jaar als eerste levende ziel het graf betrad. De tombe bestaat uit verschillende tot de nok gevuld ruimtes met kostbare sieraden, beelden en meubelen. "Dankzij deze ontdekking hebben we een helderder beeld gekregen van hoe een koning in het oude Egypte werd begraven", zegt Reynders.

Carter wordt geroemd als dé ontdekker van het graf. Het was ook zijn idee om in die uithoek van de Vallei der Koningen te zoeken, maar de eigenlijke ontdekking werd volgens Reynders gedaan door een jonge Egyptenaar. "Een van de jonge waterdragers van het team zocht een plek om zijn kruik in de grond te zetten", legt ze uit. "Zo vond hij de mooie rechte lijn van de eerste traptreden naar het graf."

De vondst is uniek doordat de tombe ongeschonden was en het om een omvangrijke collectie voorwerpen in perfecte staat gaat. "Het ging om een kleinere farao die slechts 10 jaar geregeerd heeft, vooral als kind. Toch kreeg hij zo’n merkwaardige schat mee in zijn graf", zegt Reynders. "Het doet vermoeden naar de omvang van de schatten bij belangrijkere farao’s zoals bijvoorbeeld Ramses II. Dat moet exponentieel en bijna niet te vatten geweest zijn."

Het graf is erg klein, misschien wel te klein voor een farao. Vergelijk zijn grafkamer met die van Ramses VI van wie foto's hoger in dit bericht hangen. Mogelijk was door zijn vroege dood zijn echte graftombe nog niet klaar.

"Er zijn heel wat hypothesen over", legt Reynders uit. "Eén mogelijkheid is dat koningin Nefertiti de oorspronkelijke eigenaar was van het graf. Er zijn een aantal opvallende hints in haar richting. Zo zouden verschillende juwelen inclusief het beroemde gouden dodenmasker oorspronkelijk voor haar gemaakt zijn."

De ontdekking van het graf van Toetanchamon luidde het begin in van een tweede golf van egyptomanie. De eerste golf was er gekomen dankzij de Fransen. "De Egyptische expeditie van Napoleon (1798-1801) heeft het vuur aan de lont gebracht voor de moderne aandacht voor het land en haar geschiedenis", zegt Huskens.

Die Franse expeditie van de latere Franse keizer was militair een mislukking. Om die nederlaag wat te verdoezelen werd vooral op wetenschap en geschiedenis gefocust. De Fransen sleurden heel wat antiquiteiten mee naar Parijs als oorlogsbuit. Een beroemd voorbeeld is de steen van Rosetta waarmee uiteindelijk de hiërogliefen zijn ontcijferd.

"De ontdekking van Toetanchamon was het tweede hoogtepunt van onze culturele fascinatie voor het Oude Egypte", zegt Huskens. "In 1922 zitten we in de uitlopers van de gouden periode van de egyptologie. Het zijn de hoogdagen waarin verschillende grote ontdekkingen zijn gedaan."

Ook de figuur van Carter zelf heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan die egyptomanie. "Samen met zijn geldschieter Lord Carnarvon heeft hij zeer slim gebruik gemaakt van de nieuwe media zoals fotografie en magazines. Zo sloot hij een lucratief exclusiviteitscontract af met The London Times."

Een van de eerste bezoekers aan het dan pas ontdekte graf is onze toenmalige koningin Elisabeth. Samen met onder meer de Belgische archeoloog Jean Capart en haar zoon - de latere koning Leopold III - bezocht ze de tombe. Door haar koninklijke status kon Carter de koningin moeilijk weigeren. Ze werden uitgebreid ontvangen.

"Capart heeft daar handig op ingespeeld", legt Huskens uit. "Hij heeft daar zijn ogen de kost gegeven. Op basis van zijn bezoek en de berichtgeving in de media bracht hij als eerste een boek uit over Toetanchamon. Hij heeft zo de primeur weggekaapt voor de neus van Carter."

De schatten uit het graf zijn zo goed als steeds in Egypte gebleven. Al hebben het gouden dodenmasker en enkele andere topstukken een tijdlang de wereld rond gereisd. Dat zal alleen maar bijgedragen hebben tot de egyptomanie. "Nu heb je die trend met grote expo’s met replica’s die de aandacht levend houden", zegt Huskens. "De ontdekking van Toetanchamon was dus niet alleen in de jaren 20 relevant. Door die expo's is de fascinatie gebleven."

De Egyptische overheid speelt daar natuurlijk handig op in. Toerisme is een belangrijke bron van inkomsten van het land. De originele voorwerpen zijn binnenkort allemaal samen te zien in het nieuwe Grand Egyptian Museum in de schaduw van de piramides van Gizeh bij Caïro. De opening van dat museum was eigenlijk voor vandaag bedoeld, maar intussen wordt op komend voorjaar gemikt. 

Wie dichter bij huis wel al de sfeer van het oude Egypte wil opsnuiven, kan dat de komende weken en maanden hier doen: