Lichtvervuiling richt grote schade aan: ‘Laat ons de nacht terugnemen, het zal je leven verrijken’

Satellietbeelden van de nacht op aarde brengen het probleem genadeloos in kaart: overal brandt licht. Zoveel licht dat er sprake is van lichtvervuiling. Bioloog Johan Eklöf staaft de beelden met cijfers. “De kunstmatige verlichting op aarde beslaat tegenwoordig 10 procent van al het energiegebruik. Van dat licht komt slechts een heel klein deel de mens ten goede. Het meeste ervan lekt naar de hemel”, zegt de wetenschapper die met onderzoek naar vooral vleermuizen de nacht heeft leren omarmen. Licht dat wordt verspild en al die onnodig sterke lampen zorgen voor net zoveel CO₂-uitstoot als bijna 20 miljoen auto’s. Het wordt erger, want jaarlijks neemt de lichtvervuiling wereldwijd met 2 procent toe. Het is de prijs voor de ingebakken angst van de mens voor het donker en zijn uitbundige hang naar licht als teken van rijkdom, schetst Eklöf in zijn boek Het duisternismanifest.

De bioloog beschrijft wat kunstlicht doet met ons levensritme. Net als alle flora en fauna heeft de mens op de oeroude cyclus van dag en nacht een voorgeprogrammeerde biologische klok ontwikkeld. De uitvinding van kunstlicht brengt daar verandering in. De laatste 150 jaar maakt de mens zijn dag langer en de nacht korter, wat zijn eigen gezondheid schaadt en het nachtleven van flora en fauna verstoort. Eklöf geeft hiervan prangende voorbeelden. Hij beschrijft onder meer het ‘stofzuigereffect’ van lichtbronnen in de nacht, van straat- en autolampen tot laserbeams. Insecten voelen zich er massaal toe aangetrokken, waardoor ze te pletter slaan. Hun zoektocht naar voedsel en een partner voor de voortplanting wordt ernstig verstoord.

42 miljard kaarsen

Het duidelijkste voorbeeld ervan is de Luxor Sky Beam in Las Vegas, een lichtbron met een lichtsterkte die overeenkomt met 42 miljard waskaarsen. Insecten, waaronder sprinkhanen, trekken daardoor van het platteland naar de stad. “De verstoringen van de natuurlijke afwisseling tussen licht en donker zijn een grote bedreiging voor het bestaan van nachtinsecten”, aldus de bioloog. “De helft van alle insecten is ’s nachts actief en ze hebben minstens een paar opeenvolgende donkere uren per etmaal nodig om voedsel en een partner te vinden.”

Onderzoek wijst uit dat het aantal insectensoorten jaarlijks met 3 procent afneemt en als die trend zich doorzet, loopt het hele ecosysteem van de aarde gevaar. Niet alleen bijen, waarvan de populatie fors terugloopt, maar ook vele andere insecten zorgen voor de broodnodige bestuiving van gewassen. Ook vogels, vleermuizen en bomen zijn slachtoffer van lichtvervuiling. Vogels raken erdoor gedesoriënteerd, vleermuizen jagen tevergeefs op nachtinsecten en bomen laten door kunstlicht hun bladeren later vallen. “In Europa staan lijsterbessen en esdoorns naast lantaarnpalen maar liefst drie weken langer in blad dan soortgenoten in natuurlijk licht”, zegt de wetenschapper.

Ook mensen zijn gebaat bij een ordelijk ritme van dag en nacht. Blauw licht maakt of houdt ons wakker, rood licht brengt ons in slaap. Een overdosis blauw licht als de avond is gevallen – van tv, laptop of mobieltje – is funest. Een slechte nachtrust zorgt voor een verstoorde hormoonhuishouding, stress, depressie en overgewicht. Verpleegkundigen, luchtvaartpersoneel en fabrieksarbeiders die ’s nachts in ploegendienst werken, lopen zelfs een groter risico op het krijgen van kanker. “De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) classificeert werken in ploegendienst als een reële risicofactor voor kanker, in dezelfde categorie als roken”, legt Eklöf uit. Het ziekenhuis in Karlstad (Zweden) toont dat daar iets aan te doen is. Het heeft de verlichting afgestemd op het moment van de dag, bootst de natuurlijke lichtvariaties na. Midden op de dag is het licht wit, met blauwe golflengtes. Tegen de avond krijgen rodere tinten de overhand, net als bij een natuurlijke zonsondergang. Waar ’s nachts geen behoefte is aan licht, brandt geen licht. Daarbij kunnen de zuinige ledlampen, die de aarde overal extra in het licht zetten, ook een voordeel zijn. Met die lampen kan de vereiste sterkte en kleur van licht worden ingesteld.

Ondoordringbare koepel

De luchtvervuiling schaadt ook onze blik op het heelal. Eklöf: “We hebben een diffuse lichtbarrière gevormd, als een ondoordringbare koepel over onze wereld en alleen op de verst afgelegen plekken kunnen we voorbij dat licht kijken. Van alle sterren die wij met het blote oog zouden moeten kunnen zien, is er voor de meesten van ons slechts een half procent over. De rest is verdwenen achter een mistgordijn van menselijke activiteit.”

Voor een heldere blik op de sterren hoef je niet per se naar de polen of bijvoorbeeld Chili. Het Deense eiland Mon is bekend om zijn duisternis, vertelt de bioloog. “Op een heldere nacht kun je er wel vijfduizend sterren zien. In Kopenhagen, ruim een uur rijden verderop, zie je er honderd.” Mon is sinds 2017 geheel gericht op de onaangetaste nacht. De nacht wordt er beschermd met een streng verlichtingsplan. Mon is een Dark Sky Community. Het gaat om plaatsen met een uitzonderlijke nachtelijke hemel, die de status van Dark Sky Park krijgen. Er zijn er nu wereldwijd enkele honderden. Zeventien ervan bevinden zich in Europa. De parken zijn voor pleitbezorgers als Eklöf een baken van hoop, van duisternis in de tunnel. Volgens de bioloog is lichtvervuiling “eigenlijk ook het eenvoudigste milieuprobleem om op te lossen, in elk geval technisch gezien”. De ledlamp kan, met haar lichtpalet en variabele intensiteit, de redder zijn, zoals het ziekenhuis in Karlstad laat zien.

Het is hoog tijd om te handelen, zegt de bioloog. “Veel dieren die leven in de beschutting van de duisternis sterven uit, en met hen verdwijnen hun onschatbare diensten. Intussen slapen mensen steeds slechter en verouderen planten te snel als de nacht uitblijft.” Daarom pleit Eklöf voor een duisternismanifest, om het donker te beschermen en er meer over te leren. “De nacht is simpelweg onze vriend, we rusten in het donker, in de kalmte en de subtiele schoonheid ervan. We halen inspiratie uit de nacht, voorbij de Melkweg. Er is nog steeds leven in het nachtelijk duister, dus laat ons de nacht terugnemen, laten we hem vangen. Het zal je leven verrijken.”