‘Vooral vrouwen vragen zich af of hun partner misschien psychopaat is’

De verdwijning van Dean Verberckmoes, een vierjarig jongetje uit Beveren, hield België in het begin van dit jaar in de ban. Al snel kwam de 35-jarige Dave De Kock in het vizier als mogelijke dader. De Kock paste op het moment van de verdwijning op Dean en was eerder al veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf nadat hij een peuter zo zwaar had toegetakeld dat die overleed aan zijn verwondingen. Op 17 januari werd Deans lichaam teruggevonden op het Nederlandse eiland Neeltje Jans.

Forensisch psycholoog Kasia Uzieblo (VUB) volgde de berichtgeving over de zaak met enige ergernis. “De Kock kreeg in de media snel de stempel psychopaat”, zegt Uzieblo. “Het is de perfecte illustratie van hoe snel we dat label op iemand plakken, met alle gevolgen van dien.”

Uzieblo werkt zelf met psychopaten en doet al ruim 15 jaar onderzoek naar het fenomeen. Ze schreef haar boek Psychopaten. Wie zijn ze? Misvattingen en dwalingen over psychopathie uit frustratie. “Dat mijn moeder er foute ideeën over psychopathie op nahoudt, is begrijpelijk”, zegt Uzieblo. “Maar ik zie dat ook magistraten, rechters en experts vasthouden aan verouderde opvattingen. Dat kan mij echt kwaad maken.”

Waar loopt het precies mis?

“Films en true-crimeseries als Dexter, Hannibal en Dahmer hebben ons opgezadeld met een clichébeeld van psychopaten. Seriemoordenaars en criminelen die zware feiten plegen worden daarin steevast neergezet als psychopaat. Het gevolg is dat we er zodra er sprake is van zware agressie en gruwelijke misdaden van uitgaan dat het wel om een psychopaat moet gaan, zonder dat daaraan degelijk onderzoek is voorafgegaan.

“Maar niet iedereen die gruwelijke feiten pleegt, is een psychopaat. Ook Ronald Janssens, die onder meer Shana Appeltans en Kevin Paulus vermoordde, werd als psychopaat bestempeld, terwijl dat voor zover ik weet op dat moment niet op de juiste manier was vastgesteld. Gewoon op basis van buikgevoel en de ernst van de feiten krijgen mensen dat label opgeplakt.”

Waarom is dat zo problematisch?

“Omdat er zich veel deuren sluiten zodra iemand als psychopaat is bestempeld. Mensen gaan er dan van uit dat zo iemand onbehandelbaar is en per definitie zal recidiveren. Of dat behandeling de problemen alleen maar erger maakt. Dat beeld leeft ook bij mensen die beter zouden moeten weten.

“De meeste misdadigers zullen op een bepaald moment weer vrijkomen. Dan is het beter dat ze intussen wél adequaat behandeld of begeleid worden, zowel voor henzelf en hun directe omgeving als voor de samenleving.”

Wat psychopathie precies is, is niet in een paar zinnen te vatten, schrijft u. Doet u toch eens een poging?

“Het is een ernstige persoonlijkheidsstoornis. Een psychopaat heeft weinig emoties, en erkent en herkent die ook weinig bij een ander. Hij kan zich moeilijk verplaatsen in anderen, is vaak manipulatief en leugenachtig. In contrast met het klassieke beeld van de berekende psychopaat, zijn het mensen die vaak heel impulsief zijn en die voortdurend nood hebben aan prikkels en nieuwe uitdagingen. Daardoor gaan ze gevaarlijke dingen doen. Ze leren ook nog eens moeilijk uit fouten en bestraffing. Bij een substantiële groep mondt hun antisociaal gedrag uit in criminaliteit.”

Waar komt het idee vandaan dat psychopaten niet te behandelen zijn?

“Een oudere studie vond dat de groep psychopaten die zich tijdens hun behandeling het best gedroeg, nadien een grotere risico had op recidive. Hoewel die bevinding later is ontkracht, is ze een eigen leven gaan lijden.

“Een andere oude studie besloot dat een specifieke behandeling niet bleek te werken bij misdadigers die een hoge mate van psychopathie vertoonden. Daar is dan van gemaakt dat geen enkele behandeling werkt.”

We hebben het doorgaans over psychopaten, maar eigenlijk wilt u dat we zeggen: ‘mensen met een hoge mate van psychopathie’.

“Ja, dat is een belangrijk punt. Psychopaten zijn geen mensen met unieke eigenschappen, die fundamenteel anders zijn dan wij. In werkelijkheid is het een kwestie van schaal: je kunt in meer of mindere mate psychopathische kenmerken vertonen. Maar bij sommige mensen komen die kenmerken allemaal samen en in hoge mate voor.”

Hoe meet je dat?

“De enige erkende test is de PCL-R of Psychopathy Checklist-Revised. Dat is voor alle duidelijkheid geen vragenlijstje dat je zomaar zelf kunt invullen. Ik weet dat er op internet zulke testjes te vinden zijn, maar zo werkt het niet.

“Een diagnose gebeurt op basis van één of meerdere omvangrijke interviews en een uitgebreid dossier met informatie over hoe de persoon in kwestie zich in het verleden en in verschillende contexten heeft gedragen. Een PCL-R-score van 30 geldt doorgaans als de grens voor een hoge mate van psychopathie.”

Jeffrey Dahmer, ‘the Milwaukee Cannibal’ over wie nu een succesvolle Netflixreeks loopt, is met een score van 23 op 40 een twijfelgeval. Ook seriemoordenaar en necrofiel Ed Kemper scoorde ‘maar’ 26. Wat leert ons dat?

“De PCL-R is een vrij robuuste test. Die voorbeelden illustreren vooral de misvatting dat elke gruwelijke seriemoordenaar een psychopaat is.”

Omgekeerd eindigt niet iedereen die hoog scoort op psychopathie in de gevangenis.

“Nee. Naar schatting 1 à 5 procent van de algemene bevolking vertoont een hogere mate van psychopathie. Het zijn mensen die vaker andermans grenzen overschrijden en zich antisociaal gedragen, zonder dat ze daarom criminele feiten plegen.”

Wat kun je doen als je in je omgeving een psychopaat ontwaart?

“Vooral vrouwen stellen mij die vraag wel vaker over hun partner. Wat opvalt is dat ze die vaak kansen blijven geven en blijven geloven in verandering, zelfs wanneer er sprake is van fysiek of ander geweld. De ervaring leert echter dat het soms beter is in de eerste plaats jezelf en je kinderen te beschermen dan in zo’n relatie te blijven investeren. Omdat ze weinig schuldinzicht hebben en zichzelf niet als het probleem zien, is het erg moeilijk om psychopathische personen vrijwillig de stap naar behandeling te laten zetten.

“Ook in een professionele context liggen de zaken vaak erg moeilijk. Mensen met een hoge mate van psychopathie slagen er dikwijls in een groep collega’s te charmeren en te overtuigen van hun goedheid. Waardoor de slachtoffers op den duur niet meer worden geloofd. Zeker wanneer de overste behoort tot de groep die de psychopaat op handen draagt, kan het moeilijk zijn om aan de alarmbel te trekken.”

Nogal wat CEO’s zouden psychopaten zijn, hoor je wel eens. Klopt dat?

“Psychopathie zou volgens sommige studies tot vier keer vaker voorkomen bij personen met een leiderschapsfunctie. Maar het onderzoek daarnaar is zeer beperkt. Op het eerste gezicht lijkt het aannemelijk dat bijvoorbeeld een gebrek aan empathie helpt om onpopulaire beslissingen te nemen en het ver te schoppen. Aan de andere kant kunnen sommige eigenschappen ervoor zorgen dat die mensen juist niet tot de hoogste regionen doordringen. Ze denken niet zozeer aan het bedrijf, maar aan zichzelf, kunnen zich impulsief en egocentrisch gedragen en schade berokkenen aan collega’s en werknemers. Er zullen wel psychopathische CEO’s zijn, maar ik denk dat we hun aantal serieus overschatten.”

De meeste psychopaten lijken mannen. Is dat in werkelijkheid ook zo?

“Het komt zeker ook bij vrouwen voor. Maar omdat de test op basis van mannelijke voorbeelden is ontwikkeld, is het bij vrouwen moeilijker om de juiste diagnose te stellen. Psychopathie lijkt bij vrouwen soms anders tot uiting te komen. Waar we bij mannen bijvoorbeeld vaker agressief en intimiderend gedrag zien, zetten vrouwen vaker hun seksualiteit in om doelen te bereiken. Ik ga ervan uit dat we het probleem bij vrouwen onderschatten, maar dat het zelfs als je daar rekening mee houdt nog steeds minder vaak voorkomt. Een goede verklaring hebben we daar nog niet voor.”

Hoe wordt iemand een psychopaat?

“Niemand wordt psychopathisch geboren. Doorgaans gaat het om een combinatie van een genetische kwetsbaarheid en negatieve levensomstandigheden. De rol van de omgeving weegt zwaar door. Ik ben in al die jaren nog maar één iemand tegengekomen met een hoge mate van psychopathie die géén verschrikkelijk leven had gehad. Doorgaans zijn het mensen die opgroeien met een gebrek aan aandacht, misbruik, geweld of andere vormen van mishandeling.”

Vanaf welke leeftijd kunnen de eerste tekenen van psychopathie zichtbaar worden?

“Dat kan al heel vroeg zijn, vanaf drie à vier jaar volgens sommige studies. Empathie en het vermogen om te gaan met emoties van anderen, en impulsen en agressie te beheersen, nemen mettertijd toe. Als je dat niet ziet veranderen, kan dat een eerste teken aan de wand zijn. Vaak gaat het ook om kinderen bij wie je weinig grip hebt op het probleemgedrag, hoezeer je dat ook probeert.

“Uiteraard is niet elk kind dat eens agressief is of weinig oog heeft voor andermans emoties een psychopaat in wording. Een correcte diagnose is ook in deze context cruciaal.”

Wat kun je als ouder dan doen?

“Er bestaan behandelprogramma’s voor kinderen en jongeren die tekenen van psychopathie vertonen. We weten dat die gedragsproblemen kunnen verminderen en jongeren kunnen helpen emoties te herkennen en er rekening mee te houden.

“Maar je moet die behandelprogramma’s weten te vinden en er zijn wachtlijsten. Ik hoor vaak schrijnende verhalen van ouders die van het kastje naar de muur worden gestuurd en het uiteindelijk opgeven. Dat maakt mij kwaad, want zo laten we veel kansen op preventie liggen. Er rust een taboe op psychopathie bij minderjarigen. Ik snap de angst voor het label, maar aan de andere kant is het belangrijker om er meer oog voor te hebben en vroeg in te grijpen om zo meer leed te voorkomen.

“Iemand als Ronald Janssens kreeg in zijn jeugd met veel agressie te maken. Had hij toen de juiste begeleiding gekregen, dan hadden zijn slachtoffers misschien nog geleefd. We weten dat natuurlijk niet zeker, maar het is wel duidelijk dat je levensloop sterk afhangt van wie je ontmoet en welke kansen je krijgt.”

Wat kun je bij een psychopaat van behandeling verwachten?

“Je kunt er geen ‘niet-psychopaten’ van maken. Je kunt ze bijvoorbeeld wel helpen meer zelfcontrole te ontwikkelen en hun prikkelhonger op een gezonde manier te stillen, bijvoorbeeld met gevaarlijke sporten of een prikkelende job in plaats van met drugs en criminaliteit. Zo kun je het risico verlagen dat ze opnieuw grenzen overschrijden en schade aanrichten. Helaas belanden mensen met een hoge mate van psychopathie te vaak gewoon in de gevangenis, zonder adequate behandeling.”

De Britse bioloog Richard Dawkins merkt op dat we lachen wanneer Basil Fawlty zijn defecte auto afranselt met een tak. Maar het is volgens hem even onzinnig om misdadigers te willen straffen. Ze zijn namelijk het product van hun genen en omgeving. Hoe denkt u daarover?

“De vraag in hoeverre we over een vrije wil beschikken en verantwoordelijk zijn voor onze daden is natuurlijk erg intrigerend. Maar het is in mijn ogen niet de belangrijkste. We weten dat straffen op zich weinig uithaalt om te vermijden dat misdadigers in herhaling vallen. Een relevantere vraag is volgens mij waar we dan wél op moeten inzetten om het risico op recidive te verkleinen.”

Er wordt algemeen te veel gestraft en te weinig behandeld?

“Het aantal mensen dat wordt geïnterneerd neemt toe, maar is een peulschil ten opzichte van de volledige populaties gedetineerden. Terwijl we weten dat er onder gevangenen veel mensen zijn met psychische stoornissen zoals psychoses, depressie of angststoornissen, die daar vaak geen goede behandeling voor krijgen. We weten ook dat het vaak mensen zijn die weinig kansen hebben gekregen om zich op persoonlijk vlak te ontwikkelen en niet hebben geleerd om op een normale manier met anderen om te gaan.”

Als we dat allemaal weten, waarom doen we het dan niet anders?

“Goede vraag. (lacht) Dat vragen mijn collega’s en ikzelf ons ook vaak af. Er zit een grote kloof tussen het beleid en de wetenschap. Zeker wanneer het om zware feiten gaat, weerklinkt vooral de roep om zware straffen. Politici willen niet als soft overkomen en gaan daarin mee. Terwijl we toch breder moeten durven kijken en ons afvragen wat werkt.

“Begrijp mij niet verkeerd: ik werk met mensen die gruwelijke dingen hebben gedaan en wil dat niet vergoelijken. Ik begrijp waarom slachtoffers hen als monsters omschrijven, maar ik benader hen als onderzoeker niet als onbehandelbare ‘monsters’ die we best opsluiten. Door hen stelselmatig zo af te schilderen en hen alle hulp te ontzeggen, bewijzen we de samenleving ook geen dienst.”