Klimaattop van de historische doorbraak of regelrechte ramp? En wie heeft er nu eigenlijk "gewonnen" of "verloren"?  

Ja, dit was de COP van de paviljoenen en eettentjes die veel te vroeg werden opgeruimd afgelopen weekend, van de uitgelopen nachtelijke onderhandelingen die veel vroegen van onderhandelaars en volgers. Maar uiteindelijk draait het allemaal om de slottekst.

Wij maken hieronder een analyse van de COP (Conference of the Parties) en van de toekomst in enkele aparte puntjes, verdeeld tussen kritiek en hoop. Maar eerst ter herinnering: dit waren de belangrijkste punten van het slotakkoord. 

• Er komt een schadefonds voor de landen die het meest kwetsbaar zijn voor de klimaatverandering onder het loss & damage-principe (verlies en schade).
• De doelstelling om de opwarming van de planeet te beperken tot anderhalve graad blijft officieel staan, al is daar in Sharm-el-Sheikh nauwelijks of geen vooruitgang over geboekt.
• Er staat géén passage over het afbouwen van alle fossiele brandstoffen (dus ook gas en olie) in de slottekst. Vorig jaar was in Glasgow een historisch zinnetje over de "phase-down" (het afbouwen) van steenkool opgenomen, maar dat krijgt dus geen vervolg.  

Dat er na 30 jaar eindelijk een schadefonds komt, is best historisch te noemen. De creatie van zo'n "klimaatrampenfonds" was misschien wel de grootste inzet van deze COP27. Voorzitter Egypte zal er heel blij mee zijn, want oorspronkelijk was het niet eens zeker of het een officieel agendapunt zou worden. 

Bovendien waren heel wat Afrikaanse landen vragende partij, omdat veel van hen de ergste gevolgen van de klimaatverandering nu al ondervinden. Logisch dus dat Egypte op deze "Afrikaanse COP" tevreden was met het resultaat, ook al is van het beperken van de uitstoot van broeikasgassen weinig of niets in huis gekomen. Egypte heeft voor dat laatste veel kritiek gekregen, maar focust dus op het schadefonds om het over een succesvolle COP te hebben. 

"De inzet van de COP was geld", zegt VRT-reporter Ann De Bie die de tweede week in Sharm-el- Sheikh ter plekke volgde. "De creatie van het fonds is symbolisch heel belangrijk." Haar collega Stijn Vercruysse heeft het over "een historische ommezwaai". 

De onderhandelingen over dit schadefonds (loss & damage) zaten nochtans lang vast. Vooral de VS was terughoudend, omdat het de deur zou kunnen openzetten naar gerechtelijke claims voor schadevergoedingen. Een voorstel van de Europese Unie zorgde uiteindelijk voor een doorbraak. 

De EU koppelde er voorwaarden aan: het fonds moet een brede financiële basis hebben (veel landen moeten bijdragen), het geld mag enkel gaan naar de meest kwetsbare landen én er moest een stevig pakket tegenover staan wat betreft het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. Alvast op dat laatste punt heeft de EU bakzeil moeten halen. Je zou dus kunnen zeggen dat het Westen op zijn honger blijft zitten na deze COP. 

Europa en de VS, die zelf klimaatneutraal willen worden tegen 2050, wilden dat andere landen veel meer inspanningen zouden doen om de uitstoot te verminderen. Maar onder meer China en Rusland, die niet zo snel willen gaan, haalden hun slag thuis. De traditionele wereldorde is ook hier aan het verschuiven. 

De G77, een groep met 134 ontwikkelingslanden en kleine eilandstaten, is enerzijds blij met het schadefonds, maar beseft ook dat het deel over het beperken van de opwarming helemaal achterblijft terwijl dat minstens even belangrijk was. 

Antigua en Barbuda is zo een van die kleine eilandstaten die steeds meer bedreigd wordt door de stijgende zeespiegel en mogelijk intensere orkanen. "Een reddingssloep", noemden ze het akkoord, "maar dan wel eentje in een kolkende oceaan". 

Barbados noemde het akkoord "een kleine overwinning voor de mensheid" maar voegde er meteen aan toe dat we de groene transitie op het vlak van energie, transport en voeding dringend moeten versnellen om het aantal broeikasgassen te beperken. 

Het vreemde is dat er nu een toegift is afgesproken, een pleister op de wonde, terwijl de oorzaak niet wordt aangepakt. Professor Sven Teske van de University of Technology in Sydney verwoordt het zo: "Door een akkoord over een schadefonds aanvaarden we om te betalen voor toekomstige schade in plaats van die te vermijden." 

"Het fonds is ook een teken van het falen van het klimaatbeleid", stipt Ann De Bie aan. "Als we jaren geleden waren begonnen om minder broeikasgassen uit te stoten, dan was zo'n fonds misschien niet nodig geweest." 

Er blijft ook de vraag hoe het allemaal in zijn werk zal gaan. Veel moet het komende jaar nog worden uitgewerkt in verschillende opvolgsessies: hoeveel geld zal er naar het schadefonds vloeien, wie zal er precies geld uit krijgen, en hoeveel? Ook de positie van China moet worden uitgeklaard.  

China beschouwt zichzelf nog altijd als een ontwikkelingsland, al is het intussen al even een absolute economische grootmacht. Het groeiland zit tussen twee stoelen, al zei de Chinese toponderhandelaar Xie wel dat "het geld inderdaad moet gaan naar de landen die het het hardst nodig hebben." Of China zelf zal meebetalen, is nog onduidelijk. Xie zou graag hebben dat dit "op een vrijwillige basis" gebeurt.

Het schadefonds is niet enkel een pot geld, zegt Stijn Vercruysse. "Het gaat ook om afleiden van privégeldstromen, de hervorming van multinationale banken zoals de Wereldbank, en goedkope leningen." De Belgische onderhandelaar Peter Wittoeck noemt die nieuwe financiële geldstromen "bijzonder belangrijk" hoewel dat wat onderbelicht is gebleven. "Die komen nu mee in de kijker en worden op de kaart gezet als een potentiële bron van financiering van die schadekosten." 

Terwijl er hard gefocust is op het nieuwe fonds, viel er weinig nieuws te rapen over dat andere, al bestaande fonds. Het Klimaatfonds werd 15 jaar geleden in het leven geroepen en bepaalt dat de rijke landen elk jaar 100 miljard dollar in het fonds zouden stoppen. Met dat geld moeten de landen zich dan aanpassen aan de klimaatverandering (adaptatie) door investeringen in infrastructuur bijvoorbeeld, en kunnen ze zich ook voorbereiden op een omslag naar een groenere economie. Die beloofde 100 miljard is nog altijd niet gehaald, maar het gaat wel de goede richting uit. 

Op het andere belangrijke punt, het beperken van de opwarming van de aarde door (een pak) minder broeikasgassen uit te stoten, is de COP27 een complete ontgoocheling uitgedraaid. De doelstelling van anderhalve graad blijft overeind in de slottekst, ook al zijn geen nieuwe gezamenlijke klimaatbeloftes van de landen afgedwongen. Even liepen er geruchten dat de anderhalve graad zou sneuvelen in de slottekst, maar Egypte wilde niet de geschiedenis in gaan als de COP waar de anderhalve graad sneuvelde. 

Een passage in de slottekst over het afbouwen van alle fossiele brandstoffen (dus ook olie en gas) kwam er uiteindelijk niet, onder druk van onder meer gas- en oliereuzen zoals Rusland en Saudi-Arabië. "Op zo'n COP zijn 40.000 deelnemers aanwezig. Naast mensen die echt met het klimaat bezig zijn, journalisten en wetenschappers zijn dat ook lobbyisten voor fossiele brandstoffen", weet Ann De Bie. Zij hebben hun slag kunnen thuishalen, onder meer omdat er zoveel energie en aandacht naar het schadefonds is gegaan. 

Er is ook ongerustheid over de vermelding in de slottekst dat we gaan streven naar een mix van schone energie, met onder meer hernieuwbare energie maar ook "lage-emissie"-energie. Experts vrezen dat dit zinnetje misbruikt kan worden om te blijven vasthouden aan sommige fossiele brandstoffen. 

Na COP26 in Glasgow vorig jaar, moesten de landen hun huiswerk opnieuw maken omdat we nog altijd op ongeveer 2,5 graden extra afstevenen tegen 2100, ver boven het akkoord van Parijs  - de opwarming "ruim onder de 2 graden" houden, en liefst op anderhalve, om de ergste gevolgen van de klimaatverandering te vermijden. Maar daar is uiteindelijk niks van in huis gekomen, en zo gaat er opnieuw een jaar verloren, terwijl de situatie al hoogdringend was. Intussen tikt de klok voort. 

Om de anderhalve graad realistisch te houden, zou de wereldwijde uitstoot tegen 2030 met bijna de helft moeten verminderen, maar daarvoor moeten we 7 keer sneller actie ondernemen dan nu het geval is. Wetenschappers beschouwen anderhalve graad opwarming als de bovengrens om de aarde leefbaar te houden. Op dit moment zitten we al aan 1,1 graden opwarming tegenover de periode voor de industriële revolutie, voor de laatste drie jaar is dat zelfs al 1,2 graden. 

Ook klimaatwetenschapper Jean-Pascal van Ypersele weet dat de tijd dringt, om het met een eufemisme te zeggen: "Met wat nu op tafel ligt, halen we het niet." Volgend jaar dan maar, op de COP28 in de Verenigde Arabische Emiraten? Mathematisch kan het nog altijd, maar in de praktijk wordt het aartsmoeilijk. "De toekomst van de mensheid ziet er bleek uit", zegt Sir David King, ex-klimaatadviseur voor het Verenigd Koninkrijk. 

Vooral voor de jonge generaties en jonge klimaatactivisten is dit een afknapper. "Ik had gehoopt en gedroomd over een ambitieus akkoord om deze dag te vieren. Een akkoord waar volgens mij alle kinderen, en toekomstige generaties, ter wereld recht op hebben. Volgens de Children’s Climate Risk Index leven ongeveer 1 miljard kinderen - bijna de helft van de 2,2 miljard kinderen op de wereld - in een van de 33 landen die als "extreem risicovol" worden gecatalogeerd. De klimaatcrisis is een kinderrechtencrisis," vat de jonge Belgische activist Benjamin Van Bunderen Robberechts samen. 

Toch is het niet allemaal slecht nieuws wat betreft de klimaatopwarming. Zo kreeg Zuid-Afrika maar liefst 8,5 miljard dollar toegezegd om de omslag te maken naar een groenere economie. Het land moet veel minder afhankelijk worden van steenkool en de transitie naar groene energie maken. De wereld kijkt toe hoe dat de komende jaren gaat verlopen. 

Het Zuid-Afrikaanse steunpakket was nog een uitloper van de klimaattop in Glasgow. Onlangs kreeg Indonesië een zelfde soort steunpakket toegezegd van de G20, de 19 grootste industrielanden en de EU die samenkwamen in Bali. Ook zo kan de uitstoot van miljoenen tonnen CO₂ voorkomen worden. 

De omslag kan ook buiten de COP om voortgaan. Het kan ook komen van individuele landen - die bijvoorbeeld op eigen houtje beter kunnen doen dan wat is afgesproken onder VN-vlag - regio's of steden, of van bedrijven. Heel wat steden en bedrijven gaan voluit voor "net-zero", een systeem zonder een netto-uitstoot van broeikasgassen.  Een nieuwe energiebron als groene waterstof was dan weer een hype op deze COP. Bedrijven investeren er graag in omdat het een van de energiebronnen van de toekomst is.  

Ontwikkelingslanden zouden met hun grote potentieel voor zonne- en windenergie de "groene moleculen" opwekken en daarna uitvoeren. Zij staan in de rij om de leiding te nemen in dit verhaal. België wil een voortrekkersrol spelen in dit verhaal, maar dan als invoerder. 

Ons land hoopt de importhub van waterstof te worden in Europa. Belgische bedrijven hebben dan weer plannen voor een grote waterstoffabriek in Egypte. België wil zich ook voluit gooien op het verhaal van windenergie, en stapte mee in de GOWA, een soort OPEC voor de windenergie. De vraag blijft of het allemaal snel genoeg zal gaan. Europa zou in 2050 klimaatneutraal willen zijn. 

Een ander lichtpunt komt uit Brazilië. De verkozen president Lula Da Silva werd er door klimaatactivisten en leden van de Braziliaanse inheemse bevolking onthaald als een echte rockster en beloofde dat de ontbossing van het Amazonewoud, die onder de aftredende president Jair Bolsonaro hoogtij viert, snel aangepakt zal worden. Het doel is om de ontbossing meteen een halt toe te roepen om die tegen 2030 helemaal gestopt te krijgen.  

Brazilië heeft samen met Indonesië en Congo de Rainforest Protection Act getekend. De drie landen zijn samen goed voor meer dan de helft van 's werelds tropische regenwouden. Als die beter beschermd worden, kunnen ze hun functie van CO₂-reservoirs blijven vervullen. Een belofte van vorig jaar in Glasgow, maakt nu meer kans om gerealiseerd te worden. 

Ook de Belgische onderhandelaar Peter Wittoeck probeert het positieve te zien. "We hebben in Sharm-el-Sheikh een werkprogramma goedgekeurd dat landen er nog meer moet toe aanzetten om hun klimaatambities op te schroeven."  

Tot slot is ook de positieve samenwerking tussen China en de VS op klimaatvlak goed nieuws. Hoewel de twee grootmachten op ramkoers liggen wat betreft de kwestie Taiwan, liet Xie weten dat de "directe samenwerking op het vlak van klimaatverandering" doorgaat.