Op de Oekraïne-tentoonstelling in Moskou: ‘Soevereiniteit van Oekraïne is alleen mogelijk in samenwerking met Rusland’

In de druilerige, waterkoude novemberregen staan tientallen politieagenten mistroostig langs de dranghekken waarmee een groot deel van het Manegeplein, pal naast het Kremlin, is afgesloten voor gewone wandelaars. Alleen wie van zins is de tentoonstelling Oekraïne op de breukvlakken van tijdperken te bezoeken, mag doorlopen. Daarna is het nog ruim honderd meter over een verlaten plein, tot aan de ingang van de Manege, een historisch gebouw dat al sinds jaar en dag dienst doet als expositieruimte. Het is alsof je in Amsterdam een lege Dam moet oversteken voor een bezoek aan de Nieuwe Kerk.

Op het plein staan een witte arrestantenwagen met getraliede ramen en een ambulance. Ook bij de ingang gelden strenge veiligheidsmaatregelen. Dat alles kennelijk ingegeven door de vrees voor protestuitingen, al lijkt de kans daarop door het harde politieoptreden van het afgelopen half jaar te verwaarlozen.

President Poetin behoorde begin november tot de eerste bezoekers van de tentoonstelling. Die moet volgens de organisatoren, onder hen de Russisch-orthodoxe kerk, een ‘objectief’ beeld verschaffen van de Russisch-Oekraïense betrekkingen in de afgelopen duizend jaar. Over de centrale boodschap van de expositie kan geen misverstand bestaan. Die luidt dat Russen en Oekraïners ‘één volk’ zijn, en dat alle heilloze pogingen dat te ontkennen van buitenaf zijn opgedrongen. Waar die toe leiden moet de eerste zaal aantonen, waarvan de wanden zijn gevuld met metershoge zwart-witfoto’s van het verwoeste Marioepol. Zonder enige begeleidende tekst, zonder antwoord op de vraag wie daarvoor verantwoordelijk is.

De tentoonstelling in de Manege is een bondige samenvatting van de mantra’s die jarenlang dag in dag uit zijn uitgestort over de Russische televisiekijkers. Met zevenmijlslaarzen wordt de bezoeker door tien eeuwen geschiedenis geleid. De volken die het gebied tussen de Oostzee en de Zwarte Zee bewoonden werden verenigd “door hun geschiedenis, cultuur, taal en geloof”, houdt een gids zijn aandachtig luisterend gehoor voor. “Want wie was Poesjkin? Een groot Russisch dichter. Zelfs al had hij Ethiopische voorvaderen.” De oorspronkelijke bewoners van de regio “hadden zich in hun stoutste dromen niet kunnen voorstellen dat iemand van hen een Oekraïner zou zijn en een ander een Rus of een Wit-Rus.” Dat citaat aan de muur hoort toe aan de in Rusland vaak aangehaalde Oekraïense historicus Pjotr Tolotsjko.

Zaal na zaal wordt herhaald dat Oekraïne nooit heeft bestaan als zelfstandige geografische entiteit. Dat het land dat nu Oekraïne heet deel uitmaakte van diverse landen en uiteindelijk van het Russische rijk. Dat vruchtbare steppen zonder de bemoeienis vanuit Moskou en St.-Petersburg nooit zouden zijn ontgonnen, steden als Cherson en Odessa niet gebouwd. Dat de Oekraïense samostiinost (het Oekraïense woord voor onafhankelijkheid, dat in Russische media steevast in een denigrerende context wordt gebruikt) uiteindelijk niet meer was dan een hersenspinsel van nationalistische geschiedvervalsers, die steun genoten uit het buitenland en tijdens de Tweede Wereldoorlog al te graag de kant kozen van nazi-Duitsland. En ook dat de grenzen van het moderne Oekraïne kunstmatig zijn en getrokken door communistische machthebbers, met de Krim als ‘cadeau’ van Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 “dreven de Verenigde Staten en de landen van de Europese Unie Oekraïne er stelselmatig toe de economische samenwerking met Rusland te beperken en af te bouwen”, heet het. Het Westen steunde de ‘staatsgreep’ in 2014 en maakte van Oekraïne een ‘anti-Rusland’. “De echte soevereiniteit van Oekraïne is alleen mogelijk in samenwerking met Rusland”, krijgt de bezoeker ingeprent aan het slot van zijn rondgang. “We zijn immers één volk.”

“Miljoenen inwoners van Oekraïne keerden zich tegen het project ‘anti-Rusland”, zegt een studente die als gids is ingezet. Ze leest de tekst voor van een stuk papier, maar die staat ook op de muur te lezen. “De inwoners van de Krim en Sebastopol maakten hun historische keuze en de mensen in het zuidoosten probeerden op vreedzame wijze hun standpunt kenbaar te maken. Maar zij werden allemaal separatisten en terroristen genoemd, en onderworpen aan etnische zuiveringen en militair geweld.”

Dat wordt aangevoerd als argument voor Ruslands ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne. Over de in februari door Poetin genoemde ‘denazificatie’ en ‘demilitarisering’ geen woord. De primaire aanleiding heet nu “de bedreiging van de soevereiniteit en het voortbestaan van Rusland” en “de dreiging van gebruik door Oekraïne van kernwapens tegen Rusland”. Dat in die strijd doden vallen is geen geheim, al wordt daarover in de Russische media maar heel sporadisch bericht. Logisch slot van de tentoonstelling in de Manege is daarom de zaal met ‘gevallen helden’, van wie levensgrote portretten van het plafond hangen, met aan de muren korte biografieën.

“Het is natuurlijk heel treurig wat er gebeurt”, verzucht bezoeker Valentina, een bejaarde vrouw met hoofddoek die haar achternaam niet kwijt wil. Ze hoorde van de tentoonstelling op televisie en zegt dat ze familie heeft in Odessa. “Ik houd hier louter positieve emoties aan over. We zijn er opnieuw van overtuigd dat we één volk zijn. Het is heel jammer dat men ons probeert te verdelen. Jammer ook dat hier weinig mensen zijn.” Het loopt inderdaad niet storm. Kritisch gestemde Russen zullen deze expositie waarschijnlijk goeddeels links laten liggen. Als ze er al van op de hoogte zijn.

Er is wel een groep leerlingen van een kadettenschool onder de bezoekers, allemaal in camouflagetenue. Eenmaal buiten moeten ze in de houding gaan staan, alvorens in gedisciplineerde tred richting metro te stappen.