Enkel dit weekend te zien in Brussel: uiterst zeldzaam dansboek op zwart perkament, een "Spotify van het jaar 1500"

Dit weekend heb je een unieke kans om een van de schatten uit de Koninklijke Bibliotheek (KBR) te aanschouwen, een klein boekje dat de kluis anders nooit verlaat. Een laat-middeleeuws handschrift (gemaakt rond 1500) op zwart perkament. Uiterst zeldzaam, want er zijn wereldwijd maar zeven van die zwarte manuscripten bewaard, onder meer in het Vaticaan. In Parijs liggen er maar enkele fragmenten. Ze hebben allemaal te maken met het Bourgondische hof.

De KBR in Brussel bewaart geen fragmenten, maar een volledig zwart boek. Het is een van de wonderlijkste objecten uit de schatkamers van de Koninklijke Bibliotheek. “Dit komt nooit naar boven,” zegt curator Ann Kelders, “zelfs onderzoekers krijgen enkel foto’s of kopieën te zien.” Nu wordt het échte boek uitzonderlijk één weekend lang getoond aan het publiek, op 3 en 4 december.

Het gaat over het oudst bekende dans- en liedboek uit de Lage Landen, 500 jaar geleden in bezit van Margaretha van Oostenrijk, dochter van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk. Ze schreef er haar eigen naam zelf in. KBR-curator Ann Kelders wijst een handgeschreven zin aan op een ingekleefd blad (wit) perkament: “Ce livre est a la princesse d’Espagne”. 

Maar als ze de pagina omslaat is het schrikken: de rest van het boek is helemaal zwart. Het perkament is bij de fabricage doordrenkt met zwarte kleurstof, wellicht ijzergalinkt. “Zwart had een speciale status aan het Bourgondische hof; het was een teken van luxe en prestige,” zegt Ann Kelders.

Om met de hand op dat sjieke zwart te schrijven gebruikten ze 500 jaar geleden gouden en zilveren inkt. Bart Demuyt van de Alamire Foundation, het studiecentrum voor muziek in de Lage Landen, legt uit wat er staat: “We zien 58 liederen met notenbalken in gouden inkt en lange noten in het zilver. Daaronder staat telkens de titel van een lied in gouden inkt en daaronder weer een reeks letters, die staan voor de danspassen.” 

Het boek heeft als titel “Basses danses”. Bart Demuyt: “Dat was een specifieke vorm van dansen. Er werd niet in de lucht gesprongen, maar de voeten gingen bijna niet van de vloer af. Het was veeleer schrijden, elegant en met veel gratie. Je ziet die dansers zo voor je, met hun prachtige hoeden in het paleis van Margaretha, terwijl ze begeleid worden door verschillende instrumenten.”

"Dit is een exclusief boekje voor een vorstin. Ik kan me niet inbeelden dat elke musicus dit doorbladerd heeft," zegt Bart Demuyt. "We gaan ervan uit dat de melodieën en danspassen zijn opgetekend als geheugensteuntje, zodat bepaalde mensen het konden lezen en het dan doorgeven aan andere muzikanten en dansers." 

De muzieknoten geven een melodie weer, maar niet welke instrumenten er te horen waren, en of dat luid of stil moest klinken. De Alamire Foundation is het manuscript van de “Basses danses” al een jaar aan het onderzoeken, samen met muzikanten en dansers. Een documentaire over dat onderzoek is hier te bekijken en begin volgend jaar wordt het lied- en dansboek ook in een voorstelling gegoten. 

Of hoe een vijf eeuwen oud liedboek weer tot leven kan komen. Het onderzoek is mee gefinanceerd door een privésponsor, en die noemde de “Basses danses” de “Spotify van het jaar 1500”, lacht KBR-curator Ann Kelders.

De oude liederen en dansen weer tot leven brengen is één ding; het bewaren van een zeer fragiel handschrift is een heel andere klus. De zwarte verfstof heeft het perkament aangetast. Ann Kelders: “Het boek is erg broos, de randen van het perkament zijn afgebrokkeld, er zijn gaten en hiaten. In de 19e eeuw zijn ook kaders van zwart papier aangebracht ter versteviging, maar dat heeft integendeel nog verdere schade berokkend.” Daarom verlaat het boek de kluis zelden of nooit: "Elke manipulatie betekent een verdere degradatie".

De Koninklijke Bibliotheek onderzoekt nu hoe het handschrift van de “Basses danses” in stand kan worden gehouden. De restauratie zal in internationaal overleg gebeuren met de andere instellingen waar “zwarte boeken” worden bewaard. De Alamire Foundation heeft het manuscript wel gedigitaliseerd en er een facsimile, een nauwkeurige reproductie, van gemaakt. 

“Achter dit handschrift gaat een hele wereld schuil,” zegt Bart Demuyt. Die kun je ontdekken in de Koninklijke Bibliotheek, waar ook andere boeken en objecten rond Margaretha van Oostenrijk te zien zijn.