Bullebakmethode is beproefd recept: ‘Mijn methodes zouden nu als psychologische drama’s beschouwd worden’

“Jij had hier op je knieën moeten zitten, en moeten zeggen: sorry.” Na een uitzending van De wereld draait door in november 2019 stormt presentator Matthijs van Nieuwkerk woedend een van de redactieruimtes binnen. Tijdens de aflevering werd per ongeluk een verkeerd geluidsfragment afgespeeld en de Nederlander maakt de vermeende verantwoordelijke met de grond gelijk. De redacteurs en andere crewleden kijken schaapachtig toe hoe een geluidsman een tirade over zich heen krijgt.

Het is een van de incidenten die de journalisten van de Volkskrant aanhalen in hun artikel over grootschalig grensoverschrijdend gedrag achter de schermen van de populaire talkshow. Meer dan vijftig medewerkers van het programma bevestigen dat Van Nieuwkerk tijdens de uitzendperiode van 2005 tot 2020 een cultuur van angst en intimidatie creëerde. De mediabonzen van zender BNNVARA waren op de hoogte van die problemen, maar grepen nooit grondig in. “Ik ben juist trots op die mentaliteit”, vertelde toenmalig mediadirecteur Frans Klein toen Nieuwe Revu in 2011 voor het eerst over het ‘dictatorschap van angst’ schreef. “Dit programma is topsport op het scherpst van de snede.”

Anno 2022 ziet de wereld er enigszins anders uit. Wanneer de Volkskrant het artikel publiceert, lokt dat heel wat verontwaardigde reacties uit. De Nederlandse Publieke Omroep kondigt een onafhankelijk onderzoek naar de werkcultuur bij De wereld draait door aan, maar Van Nieuwkerk kiest de vlucht vooruit en verbreekt zijn banden met de zender. Het is een teken dat de berichten over zijn gedrag ernstiger worden genomen dan het verleden, al is de filosofie waarin het doel de middelen heiligt nog lang niet verdwenen. Verschillende mediamakers steken hem een hart onder de riem.

“Neen ik zag lang niet alles aan de ‘achterkant’. Maar ik zag hoe hoog de lat lag. Veeleisend waren ze. Lastig. Moeilijk. Hard. Ontevreden soms. En daarom ook maakten ze beste tv van Lage Landen”, schreef trouwe gast en huidig CEO van Mediahuis Ireland Peter Vandermeersch op zijn Twitter-account. Waarop verschillende mensen artikels posten waarin medewerkers van de Nederlandse krant NRC getuigen dat Vandermeersch zich tijdens zijn jaren als hoofdredacteur eveneens kon verliezen in boosheid.

Tegenover De Morgen erkent Vandermeersch nu dat zijn tweet enkel op de voorkant van het programma betrekking had en bovendien op een ongelukkig moment kwam. Het zou in de discussie op dat moment volgens hem niet horen te gaan over de kwaliteit van het programma, maar over hoe medewerkers behandeld werden. “Een goed programma maken of een goede krant maken kan nooit de reden zijn om medewerkers te schofferen. Ook ik heb me daar schuldig aan gemaakt. En dat was fout van me.” De lessen uit zijn periode in Nederland past Vandermeersch naar eigen zeggen met succes toe in Ierland, maar hij gaat er liever niet over in detail. “Het zou niet netjes zijn indien ik mezelf nu zou opvoeren als iemand die weet wat goed leiding geven is. Dat is voor ons allen, denk ik, een zoektocht.”

Toxische leiders, toxische volgers

De verdeeldheid over Van Nieuwkerks aanpak illustreert alleszins hoe de maatschappelijke blik op leiderschap langzaam verandert. Steeds meer mensen kunnen zich niet meer vinden in het beeld van de hiërarchische leider die op zijn eenzame weg naar succes bereid is om het welzijn van zijn medewerkers op te offeren. “We spelen Champions League”, zegt Van Nieuwkerk vaak wanneer het over de harde aanpak op zijn redactie gaat. Volgens de logica van de voetbalmetafoor halen werknemers door de angst voor repressies het onderste uit de kan en kunnen ze sneller excelleren.

Onderzoek toont aan dat dat niet volledig uit de lucht gegrepen is. Een beleid dat gebaseerd is op angst en intimidatie zorgt er in eerste instantie wel degelijk voor dat werknemers alerter zijn en harder werken. Op lange termijn zijn de gevolgen volgens hr-consultant Patrick Vermeren echter minder rooskleurig. Angst kan zoveel energie opslorpen dat de productiviteit naar beneden gaat. Bovendien leiden chronische stress en slapeloze nachten ertoe dat mensen meer fouten maken. “Als werknemers alleen datgene zeggen waarvan ze denken dat hun baas het wil horen, gaan er ook veel goede ideeën verloren. Daarnaast krijgen toxische leiders ook toxische volgers, waarbij het gedrag gekopieerd wordt. Er kunnen dan samenzweerders zijn die actief meedoen en conformeerders die gehoorzaam zijn uit angst”, zegt Vermeren.

Sinds #MeToo is er meer aandacht voor de impact die een giftige arbeidscultuur op werknemers kan hebben. Wangedrag dat vroeger met de mantel der liefde bedekt werd zolang de bedrijfsresultaten naar behoren waren, wordt nu sneller aangekaart. De voorbije jaren waren er dan ook talloze verhalen over de bedenkelijke methodes die leidinggevenden hanteerden om hun ondergeschikten naar een hoger niveau te tillen.

In De prijs van de winnaar getuigden voormalige leden van de Yellow Tigers hoe hun volleybalcoach Gert Vande Broek er niet voor terugdeinsde om verbaal agressief uit de hoek te komen. “Worden jullie gesponsord door obesitas? Hoer, vadsige schijtwijven, bende trienen, geit, dom wicht... Die verwensingen wogen enorm op de groep”, vertelde Freya Aelbrecht in het programma. Er loopt nog een onderzoek, maar voorlopig behoudt Vande Broek het vertrouwen van zijn ploeg en van Volley Vlaanderen. Ook in andere disciplines van de topsport worden berichten over fysieke of verbale intimidatie nog op regelmatige basis weggezet als gezeur van wie te zwak is om het pad naar succes te bewandelen. Marjorie Heuls, die onder meer turnster Nina Derwael coachte, reageerde via Instagram laconiek op de beschuldigingen van grensoverschrijdend gedrag aan haar adres. Ze trok daarbij prompt een shirt aan met daarop het opschrift champions train, losers complain.

Heuls en haar partner Yves Kieffer boden later hun verontschuldigingen aan, maar volgens hen blijft de harde aanpak nodig om sporters tot het hoogst mogelijke niveau te brengen. Het is een standpunt waar ook Jean-Marie Dedecker zich achter schaart. Hij was van 1981 tot 2000 bondscoach van de Belgische Judo Bond en effende mee het pad naar de olympische medailles van judoka’s als Ulla Werbrouck en Gella Vandecaveye. “Enkele van mijn methodes zouden vandaag als psychologische drama’s beschouwd worden. Ik zou nu geen trainer meer willen zijn. Topsport is geen democratie”, vertelt hij. Als coach stond hij erop om zijn atleten met respect te behandelen, al hanteerde hij een systeem van slaan en zalven. Na een verloren wedstrijd werden judoka’s weleens door hem genegeerd en op veel troostende woorden hoefden ze evenmin te rekenen. Zo zouden ze volgens hem geconditioneerd worden om nog vaker te verliezen. Door de gevoeligheid voor dat soort gedrag denkt de voormalige bondscoach dat het nu lastiger is om nog medailles te winnen. “Er wordt nu gehamerd op het belang van psychologen, maar zij kunnen er ook voor zorgen dat atleten dingen gaan overanalyseren. Zo krijgen ze bepaalde problematieken aangeleerd. En daarbij: wie als coach zelf geen psycholoog is, zou beter de kantine van het stadion open houden.”

Scheldtirades in de keuken

De vraag is of dat laatste risico opweegt tegen het feit dat langdurig onder grote druk staan wel degelijk psychische littekens achterlaat en dat intimidatie talent kan doodknijpen. Terwijl De wereld draait door overladen wordt met prijzen en Van Nieuwkerk de covers van magazines siert, is het verloop op de redactie erg groot. Tientallen redacteurs krijgen zo vaak te horen dat ze niets waard zijn dat ze het uiteindelijk zelf geloven en gedesillusioneerd de mediawereld achter zich laten. Anderen vallen uit door een burn-out of kampen met psychologische klachten die hun werkzaamheden op de redactie bemoeilijken. De prijs van die harde aanpak wordt volgens professor leiderschap aan de Antwerp Management School Koen Marichal niet altijd voldoende belicht. Hij vertelt dat de harde aanpak in bedrijven vaak overleeft door kortetermijndenken. “Het gaat vaak over de manieren om de doelstellingen van het volgende kwartaal te behalen, maar daardoor gaat de complexiteit van leiderschap verloren.” Zo kan het nuttig zijn om een ploeg eenmalig tot het uiterste te drijven om een bepaald doel te bereiken, maar daarna moet diezelfde groep uitgeblust verder werken. Dat is geen recept voor duurzaam succes.

In verschillende organisaties sijpelt langzaam het besef door dat tirannieke leiders vaak meer kwaad dan goed doen. Na zijn deelname aan het Play4-programma Ja, chef kreeg Pajtim Bajrami twee jaar geleden nog de titel tierende topkok mee. Als chef van De Stadt Van Luijck in Sint-Truiden werden zijn medewerkers namelijk vaak op scheldtirades gelanceerd. Koks die fouten maakten, moesten de afwas doen en soms zelfs boetes betalen. Vandaag is Bajrami nog even ambitieus, maar vertelt hij dat hij meer rust gevonden heeft. Hij heeft nu een eigen zaak die een stuk kleiner is en waar het mogelijk is om in een wat menselijker tempo te werken. Hoewel hij als manager niet aarzelt om medewerkers naar huis te sturen wanneer ze niet weten hoe ze een gerecht moeten klaarmaken, vindt hij het belangrijk om mensen ook groeimogelijkheden te bieden en om ze niet langer meteen aan te vallen. “Wie echt vooruit wil, zal kritiek ook aanvaarden. Bij sollicitaties vertel ik dat ik geen makkelijk mens ben, maar mijn medewerkers hebben daar vrede mee. Er is nog niemand vertrokken.” Na gesprekken met andere chefs zag Bajrami daarbij in dat de verplichte afwasbeurten en scheldtirades weinig opleverden. Al kan die daling van het aantal decibels ook toegeschreven worden aan de recente installatie van een open keuken.

Een einde maken aan de bullebakcultuur begint bij een grondig debat over wat succes precies inhoudt en welke persoonlijkheidskenmerken een leider moet hebben om dat te bereiken. Iemand die een ploeg tot een eenmalig resultaat moet leiden, heeft nu eenmaal een ander persoonlijkheidsprofiel nodig dan de leider van een empathische organisatie die jarenlang moet draaien en ook rekening wil houden met duurzaamheid of het welzijn van medewerkers. Daar wordt vandaag niet altijd voldoende rekening mee gehouden.

Een studie van professor bedrijfspsychologie Bart Wille (UGent) toont aan dat aan dat bedrijfsleiders vaak aan een archetypisch profiel hebben waarbij er een klemtoon op assertiviteit, daadkracht en strategisch denken ligt. Dat zijn weliswaar nuttige kenmerken, maar in de context van grensoverschrijdend gedrag is er ook meer vraag naar empathische leiders die consciëntieus en altruïstisch zijn. Daar houden bedrijfstoppen in de praktijk nog lang niet altijd rekening mee. Het is daarbij ook belangrijk om erop te wijzen dat vrouwen gemiddeld vaker over die persoonlijkheidskenmerken beschikken. De vrij starre visie op leiderschap zorgt er zo mee voor dat zij het minder vaak tot de top van het bedrijfsleven schoppen. En de studie van Wille toont aan dat de persoonlijkheden van vrouwen die wel topfuncties bekleden sterker afwijken van het karakter van de gemiddelde vrouw. De ideologisch gekleurde blik op wat een leider moet zijn, leidt zo tot genderongelijkheid.

Een veiligere werkplek creëren kan volgens Vermeren ook door kanttekeningen te plaatsen bij het idee van een geboren leider. Uiteraard zijn er mensen die sneller en behendiger de lakens uitdelen, maar het is daarbij niet altijd eenvoudig om de impact van bepaalde beslissingen in te schatten. “Vaak komen leiders pas naar een cursus over leiderschap wanneer ze al jaren ervaring hebben of wanneer ze fouten gemaakt hebben. We moeten ze beter op hun taak voorbereiden”, zegt Vermeren. Daarbij mag niet onderschat worden dat leiders het eveneens moeilijk kunnen hebben om met de hogere maatschappelijke verwachtingen om te gaan. “In veel organisaties stellen mensen zich de vraag wie er nog leiding wil geven”, zegt Marichal. De druk om het empathische aspect met de financiële doelen te verzoenen, is behoorlijk groot. Hij pleit dan ook voor begrip voor het leerproces dat elke leider moet doormaken. “Sterk leiderschap vertrekt vanuit de overgave dat iets nodig is. Je moet vreugde vinden in de toewijding, want daarbuiten krijg je er zelden applaus voor.”