David Criekemans: ‘Zelensky is aan zet om de Russen een voorstel te doen waarop ze niet nee kunnen zeggen’

U zoekt samen met uw studenten, onder meer via simulaties van de VN-Veiligheidsraad, naar diplomatieke oplossingen voor de oorlog in Oekraïne. Vonden jullie uitwegen waar Zelensky en Poetin nog niet aan dachten?

“Waar op internationaal niveau het wantrouwen nog overheerst, zoeken onze werkgroepen welke vertrouwenwekkende maatregelen kunnen werken. Kunnen we, via bemiddeling van het Internationaal Atoomagentschap bijvoorbeeld, afspreken om een neutrale perimeter in te stellen rond de kerncentrales? Vanuit dit soort deelakkoorden kun je dan gaan zoeken naar bredere wapenstilstandakkoorden.

“Of: kunnen we het graanexportakkoord ook niet laten werken in de andere richting, zodat er ook voedselimport kan zijn tijdens de winter? Dan heb je wel nood aan onafhankelijke inspectie en verificatie.

“Het is erg complex, ook omdat de Russen het in de realiteit liever top-down spelen. Eigenlijk willen zij vooral met Washington praten, over een nieuwe Europese en internationale veiligheidsorde.”

Terwijl deze oorlog na de Russische annexatie van de Krim in 2014 begon. Ligt daar dan niet de oplossing verborgen in iedereens zicht?

“Je hebt eerst een militaire en politieke context nodig voor je hierover kunt praten, maar die neemt vorm. Militair is er al een nieuwe aanleiding. Uit satellietdata blijkt dat 60 kilometer ten oosten van de huidige contactlijn bij Cherson de Russen loopgraven bouwen om de Krim te verdedigen. Het momentum ligt daar nu dus bij Oekraïne.

“Toch zijn met name de Amerikanen niet overtuigd dat een herovering realistisch is op de korte termijn. VS-stafchef van Defensie Mark Milley zei vorige week dat Oekraïne mogelijk zijn hele grondgebied herovert maar de inname van de Krim ‘niet zo waarschijnlijk’ is. Ik denk dat ze zo aangeven dat beide partijen er nu misschien meer kunnen realiseren langs diplomatieke dan langs militaire weg.”

Kun je wel een compromis sluiten over gebied dat illegaal werd geannexeerd?

“Ja. Er is de optie om de Krim een autonomiestatus te geven, maar dan binnen Oekraïne. De Krim had ook voor de annexatie een aparte band met Rusland. Al in 1991 sprak 42 procent van de bevolking zich uit tegen de Oekraïense onafhankelijkheid. Er wonen nu nog meer Russen sinds de annexatie van 2014.

“Je moet wel verhinderen dat een Krim-akkoord een hefboom wordt voor Rusland om Oekraïne permanent te destabiliseren (zoals ze ook vandaag de Bosnische Serviërs beïnvloeden om Bosnië te ondermijnen, MR).”

Rusland annexeerde eind september ook Loegansk en Donetsk. Moet Oekraïne daarop nog toegeven, nu het die regio’s begint te heroveren?

“Voor de Russen blijft een vorm van autonomie een belangrijk doel van dit conflict. In de gefaalde Minsk II-vredesakkoorden van februari 2015 was daarom een herziening van de Oekraïense grondwet met autonomie voor de deelgebieden vooropgesteld.

“De oorlog heeft uiteraard wel de realiteit veranderd in het nadeel van de Russen, zowel cultureel als economisch. Zelfs de Russischtalige Oekraïners keren zich af van Moskou. De natievorming van Oekraïne heeft Poetin net bestendigd. Voor de oorlog waren er ook nog belangen in de staalindustrie en de mijnbouw, maar ook dat is er stukgeschoten.

“Toch is teruggrijpen naar deze regionale autonomie in gesprekken een symbolische geste waarmee Poetin aan zijn binnenlandse publieke opinie kan zeggen dat hij voor de Russischtaligen ‘de jure’ garanties verkreeg, al zal hij ze ‘de facto’ hebben verloren.”

Moet de Oekraïense president Zelensky zijn condities voor dit diplomatieke eindspel nu al op tafel leggen?

“Ja. Voor Zelensky is dit zelfs een uitgelezen moment om, ondanks de oorlogsellende, zijn visie op een nieuw Oekraïne naar voren te brengen. Hij is nu aan zet. Als de regering in Kiev de vlucht vooruit neemt en verklaart dat het nieuwe Oekraïne een inclusief Europees land is van en voor alle inwoners, ook zijn Russische minderheid, kan dat Poetins argumentatie wegnemen.

“Door voorstellen te doen waarop de Russen niet nee kunnen zeggen schept hij mogelijk de onderhandelingsruimte om de oorlog alsnog vroeger te beëindigen.

“Wat je wel moet vermijden is dat je Moskou het gevoel geeft dat zijn oorlog dan toch een middel was om bepaalde zaken af te dwingen, want dan zouden ze ook in Georgië of elders weer iets durven te proberen.”

Moeten we nu al gaan praten over internationale veiligheidsakkoorden?

“Ja, dat is de tweede grote tafel waar men moet aanschuiven. Je moet de angel uit het klassieke veiligheidsdilemma tussen de grootmachten halen dat leidde tot een wapenwedloop tussen Oekraïne en Rusland, en tussen de NAVO en het Kremlin.

“Hét probleem daar is dat alle basisakkoorden die de bouwstenen waren van het einde van de Koude Oorlog opgezegd zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan het INF-akkoord van 1987 voor de korte- en middellangeafstandsraketten dat afliep in 2019, het ‘Conventional Forces in Europe’-verdrag over de samentrekking van troepen in Europa, de Open Skies Treaty waarmee we met satellietdata naar elkaar kunnen kijken: we zijn het onderweg allemaal kwijtgeraakt.

“Eigenlijk moeten we terug daarnaartoe. De Oekraïne-oorlog is een bewijs dat bij afwezigheid van die elementen het wederzijdse wantrouwen zo groot wordt dat beide kanten in parallelle realiteiten gaan leven. Als we een duurzame vrede wensen, moet je iets doen aan deze oorzaken.”

Was de recente G20-top een eerste aanzet, want Biden sprak er lang met de Chinese leider Xi Jinping, met Rusland als thema?

“Ja, dit soort ‘triangulaire diplomatie’ als onderdeel van een geopolitieke diplomatie gaat eigenlijk terug naar de jaren 70 van president Richard Nixon en zijn veiligheidsadviseur Henry Kissinger.

“Kissinger kwam toen, in volle Koude Oorlog, tot het inzicht dat de relatie tussen de USSR en ‘Red China’ veel minder innig was dan wat wij in het Westen dachten. Er was zoals nu veel spanning tussen Peking en Moskou, ook over grensgeschillen. Kissinger speelde daarop in en wist door zijn ‘chopstick diplomacy’ de Sovjets te isoleren in de buitenlandse politiek. Dat probeert Washington nu opnieuw te bereiken.

“Voor de VS blijft China daarnaast een geduchte strategische concurrent, maar het uittesten van een tijdelijke toenadering over Oekraïne kan tenminste leiden tot gedragswijzigingen in Moskou.”

Zouden nucleaire ontwapeningsgesprekken tussen de VS en Rusland, en later ook China, Frankrijk en het VK, helpen als vertrouwenwekkende maatregel?

“VS-president Biden tast deze mogelijkheid nu af met Moskou. Een interessante aanzet is hoe de Amerikaanse Nationale Veiligheidsadviseur, Jake Sullivan, onlangs opnieuw in dialoog is gegaan met zijn Russische tegenhanger, Nikolai Patroesjev. In eerste instantie ging dat om het vermijden van nucleaire escalatie in Oekraïne, maar daaruit groeit meer. Er zal ook niet alleen over kernwapens maar ook over de samentrekking van conventionele strijdkrachten moeten worden gesproken.”

De NAVO stuurde sinds februari een flitsmacht naar het Oosten. Veel van die basissen dreigen permanent te worden. Krijgen we zoals in de Koude Oorlog een nieuw ‘IJzeren Gordijn’?

“De facto kan dat wel, ja. Dat was zeker niet de intentie van Biden, maar is een gevolg van de oorlog. Kijk maar hoe landen als Polen, de Baltische staten of Roemenië hun grenzen versterken met NAVO-troepen.

“Een van de risico’s daarvan is dat we de autonomie verliezen van ons Europees buitenlandbeleid. Dat besef was in 1967 de drijfveer van de Duitse bondskanselier Willy Brandt om zijn Ostpolitik te voeren, want hij zag hoe Washington en Moskou ook toen over onze hoofden heen over de toekomst aan het praten waren. Daarom is het debat over een eigen Europese defensie nu zo belangrijk, wat mij betreft als EU-pijler binnen de NAVO.”

Is dit voor Europa ook niet het moment om de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa op te waarderen als mogelijk overlegplatform met Rusland?

“De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa slaapt momenteel politiek, maar het is belangrijk dat ze nog bestaat. En ja, ik vind het niet ondenkbaar dat we rond het OVSE-hoofdkwartier in Wenen een pan-Europees veiligheidsforum scheppen. We weten dat de Russen graag in institutionele structuren denken. Het is ook een van de weinige fora die ze nog ernstig nemen.”

Bieden ook de plannen voor een bredere politieke unie van de Franse president Macron toekomstmogelijkheden voor een dialoog met Rusland, als het zich terugtrekt uit Oekraïne?

“Dé Europese sterkhouder inzake Oekraïne is nu feitelijk de Franse president Macron, ook door zijn EU-burenoverleg. De Duitse bondskanselier Scholz is tot nu een volger gebleken. We moeten zijn Europese politieke gemeenschap, die vorige maand in Praag werd voorgesteld als overlegplatform met de buurstaten van de EU, wel eerst goed definiëren.

“Als student van de toenmalige Eurocommissaris Karel Van Miert heb ik altijd geloofd dat het Europese integratieproject bestaat uit concentrische cirkels. De vraag is nu hoe groot je die cirkels kunt laten uitdijen.

“Het Oekraïense kandidaat-lidmaatschap wordt in die zin in Kiev erg eenvoudig voorgesteld. Een lidmaatschap betekent in realiteit dat je een land van binnenuit compleet moet veranderen - honderdduizend pagina’s wetgeving aanvaarden, bij wijze van spreken. Als we alles onder de koepel van de EU willen plaatsen, kan het project breken onder zijn eigen gewicht.

“De vraag is of we niet terug moeten naar de essentie van een Europa met meerdere cirkels, en of de buitenste ring, met Oekraïne, meteen volledig bij de EU moet horen. Zou een EU-raad met pakweg 34 landen nog werkbaar zijn? Is dit in het belang van kleinere landen als België? Hebben we geen buitenring van landen nodig waarbij we enkel coördineren in relevante dossiers, net zoals de eurozone een kleinere ring is?

“We moeten goed nadenken over een structuur die externe schokken kan opvangen. Doen we dat niet, dan dreigen er aan onze buitengrenzen nieuwe oorlogen op die breuklijnen waar tektonische platen van geopolitieke rivaliteit tegen elkaar schuren.”

Opvallend in dit conflict is de machteloosheid van de Verenigde Naties. Hoe komt dat?

“Secretaris-generaal Antonio Guterres is van bij het begin te terughoudend geweest. Door enkele emotionele uitspraken in het begin was hij volgens de Russen te bevooroordeeld. De VN heeft eigenlijk pas met de graanakkoorden een rol van betekenis kunnen spelen.

“Ik ben persoonlijk zeer ontgoocheld dat de VN geen vredesbemiddelaar uitstuurde. In het heetst van de strijd was het natuurlijk wel zo dat de oorlog gezien werd als een Russische aanval op de internationale rechtsorde, en dus de VN zelf. Dat werd druk besproken in New York, maar de politieke VN had véél meer kunnen doen.”

Als dit zo doorgaat, ondermijnt dit de legitimiteit van een gezaghebbend orgaan als de Veiligheidsraad. Loopt die niet het gevaar te imploderen, zoals zijn voorgangers van de Volkenbond voor de Tweede Wereldoorlog?

“Juist. Wat we daarom zeker niet mogen doen is Rusland uit de VN schoppen, want dan hoeven ze helemaal geen rekening te houden met spelregels. Dan krijg je inderdaad een Volkenbond-scenario, wat we absoluut moeten vermijden.

“Het feit dat de VN geblokkeerd is, toont wel aan dat de instellingen niet meer legitiem en representatief zijn voor de huidige wereldverhoudingen. We gaan een breder gedragen Veiligheidsraad nodig hebben met een aantal aspirerende nieuwe grootmachten zoals Brazilië en India, dat net nu een niet-permanent lid is.

“Die hervorming wil al lang niet lukken, maar in deze enorme crisis werd door Zelensky aan de VN wel de juiste, confronterende, vraag gesteld: wat hebben jullie nog te bieden? Net daarom is de oorlog in Oekraïne zo existentieel. Iedereen is zijn macht aan het uittesten in dit onzekere tijdperk. We zullen ons door deze crisissen moeten worstelen om de nieuwe machtsverhoudingen vast te leggen.”

U geeft les aan onze volgende generatie diplomaten. Speelt België voldoende zijn troeven als conflictvermijdend land uit? Zijn onze federale overlegstructuren toe te passen op Oekraïne?

“Het Belgische federalisme kan niet één op één toegepast worden op andere landen, maar België is wel een model waardoor er geen geweld is tussen samenlevende taal- en cultuurgemeenschappen.

“Er zijn hier ook veel manco’s - ik denk aan de staatsschuld - maar door alarmbelprocedures slagen we er wel in om telkens de politieke lont uit het kruitvat te halen. Met dit soort adviezen kunnen we wel degelijk een rol spelen in het vormgeven van een nieuw Oekraïne, denk ik.

“Als we daar een ernstige visie over willen ontwikkelen, moeten we meer investeren in de uitbouw van de Belgische diplomatie. Het kan de moeite lonen. Dit is een kantelpunt in de geschiedenis, waarbij niet alleen Oekraïne maar ook de toekomst van ons Europees project op het spel staat. Een strijd van vele jaren kan het Westen financieel te veel verzwakken, wat een mogelijk nefaste terugslag zou hebben op het thuisfront.”