Weg met rekeningrijden, maak kennis met “spitsrechten”: kan beloning voor wie spits vermijdt files doen verdwijnen? 

De filedruk blijft toenemen en oplossingen zoals een kilometerheffing zijn in Vlaanderen en Brussel alvast niet voor de komende jaren. Kan een systeem met minder belasting en meer beloning wél op maatschappelijk en politiek draagvlak rekenen? Stef Proost, transporteconoom aan de KU Leuven, onderzocht een nieuw model met zogenoemde “spitsrechten”. 

“Het is niet de vraag of er een kilometerheffing komt, maar wanneer die er komt.” Dat herhaalde Vlaams minister van Mobiliteit Lydia Peeters (Open VLD) deze week nog maar eens. Maandag bleek namelijk dat we in oktober nog meer in de file stonden dan voor de coronacrisis, en dat ondanks de hoge energieprijzen en telewerk. Een systeem van “rekeningrijden” of “kilometerheffing” - een heffing per gereden kilometer - zou die files kunnen verminderen. 

Peeters wil zo’n systeem van rekeningrijden enkel invoeren als dat samengaat met een hervorming van de verkeersbelasting, zodat het uiteindelijk niet om een belastingverhoging gaat. Die ommekeer lijkt er alvast vóór 2024 niet in te zitten. En ook in Brussel lijkt de door Groen voorgestelde kilometerheffing niet meer voor deze legislatuur. Te weinig politiek en maatschappelijk draagvlak nekken het model keer op keer. Enter de “spitsrechten”, een alternatief voor een kilometerheffing dat recent werd onderzocht door drie economen van Californië, Antwerpen en Leuven. 

Hoe werkt dat systeem van spitsrechten?

Weggebruikers krijgen gratis een bepaalde hoeveelheid zogenoemde “spitsrechten”, laten we zeggen vier per week. Daarmee mag je die week vier keer tijdens de spits op bepaalde, drukke wegen rijden. Dat is minder dan vandaag en dus leg je een vorm van een beperking op. Maar het zorgt wel voor veel minder files. 

Wil je ook op de vijfde dag, op vrijdag bijvoorbeeld, nog in de spits rijden, dan moet je zo’n spitsrecht zien te kopen van een andere bestuurder. Gebruik je minder dan je vier spitsrechten, dan kan je die verkopen aan een andere weggebruiker. De prijs van een “spitsrecht” wordt op elk moment bepaald door de vraag en het aanbod op dat moment.

Voor meer uitleg gaan we te rade bij Stef Proost, transport-, energie- en milieueconoom aan de KU Leuven, die onderzocht of dit systeem het draagvlak kan vergroten.

In plaats van te straffen met een belasting omdat je in de spits gaat rijden, beloon je bestuurders om er niet in te rijden, vat dat het goed samen?

“Bij rekeningrijden zal je bijvoorbeeld elke keer dat je in de spits naar Brussel rijdt voor die rit betalen. Hier niet: hier betaal je enkel voor die vijfde rit. De rest van de spitsrechten krijg je gratis. Dat is heel belangrijk, blijkt uit ons onderzoek, want dat maakt het aanvaardbaar voor automobilisten.”

Rekeningrijden is zo vaak voorgesteld, maar komt politiek moeilijk van de grond. Dit systeem van spitsrechten geeft meer terug aan de automobilisten zelf

Stef Proost, transporteconoom KU Leuven

“En we moeten nu net werken op dat draagvlak. Rekeningrijden is zo vaak voorgesteld, maar komt politiek moeilijk van de grond. Dit systeem van spitsrechten geeft meer terug aan de automobilisten zelf omdat ze niet moeten betalen voor de vier keer dat ze naar Brussel rijden. Het voordeel van minder in te spits te rijden is veel meer en directer voelbaar: je kan er zelfs geld aan verdienen.”

Dus als “spitsmijder” kan je er ook echt geld voor krijgen? 

"Al wie in het begin spitsrechten heeft gekregen, kan die verkopen en kan er dus aan verdienen. Het model zoals het er nu ligt, geeft deze spitsrechten aan iedereen die in het begin al met de auto rijdt. Zij krijgen dus vier spitsrechten, en niet vijf."

"Die automobilisten kunnen iets verdienen als ze minder dan vier keer per week in de spits gaan rijden en hun spitsrechten verkopen. Zij verkopen dan eigenlijk een stukje tijd en het comfort van vroeg te kunnen vertrekken. Maar hun grootste voordeel is natuurlijk dat het verkeer vlotter zal zijn. Dat is het hoofddoel van dit systeem: files aanpakken door de hoeveelheid verkeer te beperken dat tijdens het spitsuur de weg op mag.”

De keerzijde is wel dat de overheid er niets aan verdient.

“Met spitsrechten zijn er natuurlijk minder opbrengsten voor de overheid, dat klopt. Maar ik weet niet of dat een nadeel is. (lacht) Laten we vooral de voordelen blijven zien: de filedruk gaat omlaag. Als we dat niet kunnen met een kilometerheffing, moeten we het misschien op een deze manier proberen.”  

“Er zijn natuurlijk aanpassingen aan het systeem mogelijk. In plaats van vier rechten per week uit te delen, zou je er maar drie kunnen verdelen. En die vierde moeten mensen dan aankopen bij de overheid, als ze er nog een willen. Die opbrengst kan dan wel naar de overheid gaan.”

Hoe gaan we praktisch controleren wie in de spits rijdt en wie niet, hoe wil u dit vormgeven? 

“Wel, we hebben allemaal een smartphone, maar er zijn ook on-boardcomputers in de wagen, of slimme camera’s. De technologie die je hiervoor nodig hebt, is alleszins niet complexer dan die voor rekeningrijden. De betaaltechnologie gaat ook vooruit, marktplatformen kunnen op het moment zelf de prijs van de spitsrechten berekenen, met amper een transactiekost.” 

In de Westhoek en Limburg is hier geen nood aan. Je gaat dan misschien eens vijf minuten verliezen in de file van Diksmuide, maar goed

Stef Proost, transporteconoom KU Leuven

“Concreet zou ik voorstellen om dit systeem te beperken tot bijvoorbeeld Groot-Antwerpen, Groot-Brussel en misschien ook Gent. Dat zijn de grote polen die op dit moment zorgen voor de files en daarmee moet je beginnen. Op die manier ga je ook al minder tegenstand krijgen. In de Westhoek en Limburg is hier geen nood aan. Je gaat dan misschien eens vijf minuten verliezen in de file van Diksmuide, maar goed.”

Werkt het systeem van spitsrechten in de praktijk, is dat al getest?

“Er zijn al concrete experimenten geweest die dit systeem van ‘verhandelbare rechten’ hebben getest met bijvoorbeeld parkeerrechten, of met bewonerskaarten. Deelnemers kregen een beperkt aantal parkeerrechten om in hun straat te parkeren. En wie absoluut zijn auto extra wou parkeren in de straat, moest dan een recht kopen van iemand anders. Dat werkte heel goed en verlaagde de parkeerdruk.” 

Op de baan hebben we dit systeem nog niet getest, dat zou nu de volgende stap zijn. Al bestaat de economische theorie hierachter al sinds de jaren 60. In de VS hebben ze een systeem met rechten in de jaren 70 al toegepast om bijvoorbeeld de zwaveluitstoot van steenkoolcentrales terug te dringen. En nu gebruiken we ook op Europees niveau een systeem van verhandelbare uitstootrechten, het ETS-systeem.”

Loop je door dit systeem niet het risico dat rijden in de spits enkel toegankelijk is voor rijken? We weten hoe gevoelig zulke verkeersmaatregelen zijn voor bijvoorbeeld Vooruit, denk maar aan de uitbreiding van de lage-emissiezone in Gent. 

“Als die ‘rijken’ absoluut op dat moment in Brussel willen zijn, als ze dat comfort willen hebben, betalen ze daar misschien wel voor aan de armeren, ja. Dit kan dus voor een herverdeling zorgen tussen rijk en arm. Maar het systeem is alvast eerlijker dan rekeningrijden in die zin dat de armen dan niet meer moeten betalen om naar Brussel te rijden. Bij rekeningrijden moet dat altijd.”  

Dit kan voor een herverdeling zorgen tussen rijk en arm

Stef Proost, transporteconoom KU Leuven

“In plaats van vier rechten uit te delen, zou je er ook maar drie kunnen uitdelen. Dat vierde spitsrecht zou de overheid dan kunnen verkopen en met die opbrengst kan ze dan weer de inkomensbelasting voor de armste mensen verminderen. Dat zou efficiënter zijn dan bijvoorbeeld mensen die het minder breed hebben extra spitsrechten te geven.”

U ziet een gelijkaardig systeem mogelijk voor openbaar vervoer: meer betalen als je bijvoorbeeld de bus neemt in de spits. Duw je mensen dan niet net terug in hun wagen? 

“Nee, absoluut niet. We hebben in Stockholm en Parijs een studie gedaan. Een van de beste maatregelen was daar om mensen in de spits meer te laten betalen voor de bus dan in de dalperiode. En die inkomsten kan je dan weer gebruiken om mensen die het echt nodig hebben een paar gratis ritten te geven. Je moet mensen echt een incentive geven om buiten de spits te reizen.”  

Of het sociaal is, is één vraag. Maar is het ook duurzaam: gaan hierdoor minder auto’s rijden, of gaan we ze enkel beter spreiden? 

“Als je files wil aanpakken, moet je het verkeer beter spreiden. We moeten de infrastructuur die we hebben zo efficiënt mogelijk gebruiken. Dat is het eerste probleem dat we hiermee aanpakken. Ecologisch hebben we andere problemen: broeikasgassen uiteraard als belangrijkste. Maar die zullen verminderen door meer elektrische en meer energiezuinige auto’s te gebruiken.” 

“Daarnaast heb je ook nog andere problemen, denk aan geluidsoverlast en klassieke luchtverontreiniging zoals ozon en stikstofoxiden. Daar geloof ik meer in technologische vooruitgang en monitoring van wat auto’s uitstoten. We willen in de stad zeker minder uitstoot, maar dat kan je volgens mij vooral doen door betere technologie, beter dan door het aantal auto’s te beperken.” 

U heeft slimme vormen van rekeningrijden jaren proberen te slijten aan politici, gaat u dat met spitsrechten ook proberen? 

“We zijn nu op het punt dat iedereen zegt: we willen er iets aan doen, maar het is voor de volgende regeerperiode. Zo gaan we natuurlijk niet vooruit. Eén ding is dat je het probleem ziet. Ik denk dat dat nu wel duidelijk is: onze filedruk blijft stijgen. Een andere zaak is er echt aan beginnen. En daar ontbreekt het aan.” 

“Anderzijds zijn spitsrechten een moeilijk concept. Je hebt geen constante prijs zoals bij rekeningrijden, maar een variabele prijs die op elk moment kan veranderen. Het is nu belangrijk dat we dit eerst goed uitleggen, want het kan wel voor meer draagvlak zorgen. Ik ben dus gerust bereid om wat voorbeelden en cijfers voor te leggen aan onze Vlaamse en Brusselse politici.” 

Meest gelezen