De brief in code met cryptografe Cecile Pierrot (links) en historica Camille Desenclos.
AFP or licensors

Code van brief Karel V na vijf eeuwen gekraakt: de keizer had angst voor een moordcomplot

Franse onderzoekers zijn erin geslaagd de code te kraken van een brief die keizer Karel V in 1547 aan zijn ambassadeur in Frankrijk geschreven heeft. Het team had ruim zes maanden nodig om de 'diabolische code' te kraken. In de brief is er sprake van een gerucht dat de ronde doet over een moordcomplot dat Karels eeuwige rivaal Frans I van Frankrijk beraamd zou hebben. Het document werpt ook nieuw licht op de verhoudingen tussen Karel V en Frans I. 

Karel V was als keizer van het Heilige Roomse rijk en koning van Spanje een van de machtigste mensen van de 16e eeuw. Hij regeerde over 'een rijk waar de zon nooit onderging', dankzij de Spaanse kolonies in Midden- en Zuid-Amerika.  

Een groot deel van zijn regeerperiode werd gekenmerkt door hevige spanningen en oorlogen met Frankrijk, dat in die tijd geregeerd werd door Frans I. Geregeld sloten beide mannen vredesverdragen met elkaar, maar die werden telkens weer door een van de partijen verbroken. 

Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een diep wantrouwen tussen de twee heersers bestond en dat Karel niet wilde dat de Fransen de correspondentie met zijn ambassadeur in Frankrijk konden meelezen. En dus schreef hij in 1547 een brief in een volkomen onbegrijpelijke code aan ambassadeur Jean de Saint-Mauris. 

De brief kwam terecht in de verzameling van de bibliothèque Stanislas in Nancy en werd eeuwenlang vergeten. 

In 2019 hoort Cécile Pierrot, een cryptografe aan het Laboratoire lorrain de recherche en informatique (Loria) in Nancy, toevallig tijdens een etentje praten over 'een gecodeerde brief van Karel V'. Ze denkt eerst dat het een fabeltje is, maar als ze twee jaar later opnieuw iets hoort over het bestaan van het document, is haar nieuwsgierigheid geprikkeld en gaat ze op zoek. Ze doet her en der navraag en dat werkt: eind 2021 ziet ze voor het eerst de mysterieuze en onbegrijpelijke brief met een duidelijke handtekening van Karel. 

Een deel van de brief met de raadselachtige symbolen en de handtekening van Karel V.
AFP or licensors

Diabolische code

Pierrot begint met de ontcijfering door de brief lange tijd te bekijken en de zowat 120 symbolen die erin voorkomen, op te delen in 'aparte families'.  Ze geeft ze namen, telt hoe vaak ze voorkomen en legt vast welke combinaties herhaald kunnen worden. 

Om het werk sneller te laten verlopen, besluiten Pierrot en twee andere onderzoekers van Loria, Pierrick Gaudry en Paul Zimmerman, een beroep te doen op computers. Maar het gaat niet om artificiële intelligentie, zo benadrukt de cryptografe, hier zijn het de mensen "die de juiste vragen stellen aan de computer". 

Het ontcijferen gaat met kleine stapjes want de code die Karel V gebruikt heeft is "diabolisch", zegt Pierrot. Naast het grote aantal gebruikte symbolen, zo'n 120, "worden hele woorden weergegeven door één enkel symbool" en klinkers die voorafgegaan worden door een medeklinker, worden weergegeven door diakritische tekens, iets waarvoor de inspiratie waarschijnlijk uit het Arabisch komt. 

Een andere moeilijkheid is dat de keizer symbolen gebruikt die niets betekenen en enkel dienen om een tegenstander die zou proberen de brief te ontcijferen, op een dwaalspoor te brengen. 

Cécile Pierrot (links) en historica Camille Desenclos geven uitleg over hoe ze de brief ontcijferd hebben.
AFP or licensors

Een 'steen van Rosetta'

Een "echte steen van Rosetta" heeft geholpen bij  de ontcijfering, zegt Pierrot, verwijzend naar de steen met inscripties in drie schriften en twee talen die een sleutelrol heeft gespeeld bij de ontcijfering van de oud-Egyptische hiërogliefen.

In dit geval is het geen steen, maar een droedel die de bestemmeling van een brief van ambassadeur Jean de Saint-Mauris in de marge van de brief had getekend. Die bevat "een soort transcriptie" voor het ontcijferen van de brief van de ambassadeur die in Besançon wordt bewaard. 

In juni van dit jaar volgt dan een doorbraak als het team erin slaagt een aantal woorden in de brief te isoleren die een zin vormen. Daarvoor had het team van Loria een beroep gedaan op Camille Desenclos van de Université de Picardie Jules Verne in Amiens. Die historica is zowel gespecialiseerd in cryptografie als in de betrekkingen tussen Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk in de 16e eeuw en is dus de geknipte persoon om het team bij te staan. 

Ze helpt het team de puzzelstukjes in elkaar te passen door de brief in zijn context te plaatsen, zodat de toespelingen erin beter te begrijpen zijn. 

Volgens Desenclos was het "uitzonderlijk voor een geschiedkundige om een brief te kunnen lezen die niemand gedurende vijf eeuwen had kunnen lezen". 

Een video (Frans) waarin de onderzoekers uitleg geven over de ontcijfering van de brief.

Geruchten over een moordcomplot

Nu de brief ontcijferd is, blijkt hij de "behoorlijk slechte toestand" te bevestigen van de betrekkingen in 1547 tussen Frans I en Karel V, die nochtans drie jaar eerder een vredesverdrag ondertekend hebben in Crépy, zegt Desenclos. 

Ondanks het vredesverdrag koesterden de twee heersers "een extreem sterk wederzijds wantrouwen" en proberen ze elkaar "te verzwakken", voegt ze eraan toe.

Er is nog iets dat aan het licht komt door het ontcijferen van de brief: "geruchten over een moordcomplot tegen Karel V dat in Frankrijk zou beraamd worden", zegt Desenclos, "geruchten waarover we tot nu zo goed als niets wisten". 

De geruchten blijken ongegrond - Karel V sterft niet als gevolg van een moordaanslag - maar de brief toont "de angst die de prestigieuze heerser had voor zo'n potentieel complot", zo benadrukt Desenclos.

In de brief aan zijn ambassadeur brengt de keizer ook de toestand van zijn rijk ter sprake en zijn "politieke en militaire strategie". Het feit dat de correspondentie in code is, laat hem immers toe die bijzonder gevoelige informatie te verbergen voor zijn vijanden. 

De onderzoekers hopen in de toekomst nog andere brieven van de keizer en zijn ambassadeur te kunnen identificeren in Europa, om zo "een beeld te krijgen van de strategie van Karel V in Europa".

"Het is waarschijnlijk dat we de volgende jaren nog veel ontdekkingen zullen doen", zegt Desenclos. 

Bron: Agence France-Presse. 

Schilderij van de gezamenlijk intocht van Frans I en Karel V nadat ze in 1538 een wapenstilstand waren overeengekomen in Aigues-Mortes.
Public domain

"Franse onderzoekers hebben niet over de grenzen gekeken"

Intussen heeft historicus Maxim Hoffman van de Universiteit Gent gereageerd op het bericht, dat vooral in de Franse pers veel aandacht heeft gekregen. Hij doet voor zijn doctoraat onderzoek naar het diplomatiek korps van Karel V in Frankrijk en is dus bekend met de materie. 

Hij merkt op dat de Franse onderzoekers blijkbaar niet over de eigen grenzen hebben gekeken. Als ze dat wel zouden gedaan hebben, zouden ze gezien hebben dat de code al in 1973 door de Britse historicus David Potter gekraakt was. 

Bovendien hoefde de code helemaal niet gekraakt te worden, zo zegt hij, omdat de minuut van de brief bewaard is gebleven in het archief van Karel V. Een minuut of minute is de eerste geschreven versie van een brief of andere tekst, maar blijkbaar zijn de Franse onderzoekers nooit op zoek gegaan naar andere versies van de brief. Ook in die minuut is er sprake van een moordcomplot, maar Frans I zou op het voorstel om Karel V te vermoorden, geantwoord hebben dat hij zich nog nooit met "dergelijke praktijken" had ingelaten en dat ook niet wilde doen. 

Interessanter is volgens Hoffman de vraag hoe de brief in de bibliotheek van Nacy is terechtgekomen. De persoonlijke archieven van ambassadeurs zijn immers meestal verloren gegaan en er bestaan dan ook niet veel originele brieven die aan ambassadeur Jean de Saint-Mauris geschreven zijn.  

De mysterieuze brief.
AFP or licensors
Pierrot en Desenclos geven uitleg over de ontcijfering van de brief.
AFP or licensors

Meest gelezen