Experts zijn nu al diep bezorgd, en in de verte rammelt er nóg een H5-vogelgriepvirus aan de poort

Er was iets mis met de zwarte beer die uit het Canadese natuurpark kwam aanwaggelen, dat zag je meteen. In plaats van schuw en waakzaam, leek het dier wel dronken. De beer, een vrouwtje, scharrelde tussen de geparkeerde auto’s, viel bij een haven in het water, zwom in rondjes, kwam eruit, botste tegen een muur. Later vonden parkbeheerders haar op de zij in een greppel, hijgend, uitgeput en stuiptrekkend. Ze werd uit haar lijden verlost.

Typisch een geval van vogelgriep, vertelt hoogleraar virologie Ron Fouchier (Erasmus Medisch Centrum Rotterdam). “Die beer had kennelijk het verkeerde vogeltje gegeten, vol virus, waardoor ze besmet was geraakt. Met de bekende neurologische verschijnselen, die we eigenlijk altijd zien: verwarring, desoriëntatie, stuiptrekkingen, verlies van evenwicht. Het H5N1-virus is enorm neurotroop, gericht op het zenuwstelsel.”

Zeg vogelgriep, en doorgaans gaat het over de massale vogelsterfte en de verwoestende gevolgen voor de pluimveehouderij, overal ter wereld. Maar intussen duiken ook besmettingen van zoogdieren griezelig vaak op. Bij ruim twintig zoogdiersoorten is H5N1 inmiddels gevonden, van wasberen en wilde katten tot otters en zeehonden.

Gedesoriënteerde bunzing

Zo ook in onze contreien. Op het Nederlandse Goeree-Overflakkee vond men een volledig gedesoriënteerde bunzing die alleen nog over de grond kon kronkelen. In Gelderland werd een das gefilmd die verward in rondjes draaide. En in Groningen en Noord-Brabant werden vossen aangetroffen die agressief, verward en blind waren. Allemaal vogelgriep, bleek toen men de dieren doodde en bij het Dutch Wildlife Health Center in Utrecht nader onderzocht.

Diep bezorgd, zijn experts daarover. Want hoewel het virus zelden overspringt op de mens, is het volgens de Wereldgezondheidsorganisatie WHO in liefst 60 procent van de vastgestelde gevallen dodelijk. En vaak gaat het dan om jonge mensen, zo blijkt uit een eerdere bijna-uitbraak in Egypte. In werkelijkheid zal dat percentage lager liggen omdat milde besmettingen vaak onopgemerkt blijven, maar een huiveringwekkend voorteken is het wel.

Tikkende tijdbom

“Het lijkt erop dat we een beetje murw zijn geworden door de enorme H5N1-vogelgriepuitbraken wereldwijd. Maar we moeten zorgen dat iedereen scherp blijft”, vindt Fouchier. “Dit is een tikkende tijdbom”, waarschuwde de Britse hoogleraar gezondheidszorg Devi Sridhar vorige week, in een vlammend opiniestuk. “Hoe meer kans het virus krijgt om over te springen op de mens en te muteren, des te waarschijnlijker is het dat er een gevaarlijke lijn ontstaat die een pandemie in gang kan zetten.”

Slechts vijf tamelijk eenvoudige genetische mutaties heeft het virus daarvoor nodig. Dit jaar is het precies tien jaar geleden dat Fouchier daarop wees, in een zeer omstreden onderzoek, omdat het bioterroristen op kwade ideeën zou kunnen brengen. Eén van die mutaties, een verandering genaamd ‘E627K’ aan zijn grootste eiwit, waardoor het virus zich ook kan voortplanten in het koelere lichaam van zoogdieren, duikt nu al geregeld op.

Met de andere mutaties ligt dat waarschijnlijk lastiger. Het virus zal moeten leren hoe het goed hecht aan de iets andere keelcellen van mensen, door zijn ‘hemagglutinine’-eiwit wat te veranderen – de ‘H’ uit de aanduiding ‘H5N1’. Ook zal het virus zijn voortplantingssnelheid moeten opvoeren, en leren zich efficiënter los te maken van keelcellen, om zich goed te kunnen verspreiden door de lucht.

Hoopvol

Het feit dat die mutaties nog altijd niet zijn ontstaan, stemt hoopvol, vindt Fouchier. Mutaties ontstaan immers toevallig, als het virus in een vogellijf miljarden kopieën van zichzelf laat afdraaien. Kleine kopieerfoutjes die daarbij ontstaan, kunnen dan, heel af en toe, zorgen voor een virus dat nét iets anders gaat werken. Maar honderden miljoenen vogelbesmettingen later, heeft het virus de juiste combinatie van mutaties kennelijk nog altijd niet gevonden. Er is er nog steeds geen bewijs van zoogdieren (of mensen) die het virus aan elkaar hebben doorgegeven.

“Ik denk dat het komt doordat dit virus de interne genen van vogelvirussen heeft opgepikt”, zegt Fouchier. Zó vogelachtig zou het virus zijn, dat meer zoogdierachtige aanpassingen domweg niet goed ‘pakken’. “Als mijn vermoeden klopt, blijft dit virus een enorm probleem voor vogels en pluimvee en voor individuele aaseters, maar niet zozeer voor mensen.”

Nieuwe variant in China

Aan de andere kant: iedere vermenigvuldiging is er een, en veiliger wordt de situatie er niet op. Vorige week greep H5N1 om zich heen in onder meer Peru, Canada en het Midden-Oosten. In Berlijn werd de dierentuin gesloten nadat was geconstateerd dat een tropische vogel besmet bleek met het virus. In hartje Londen doodde het virus tientallen zwanen in onder meer het befaamde Hyde Park. En in Nederland moesten afgelopen weken opnieuw pluimveebedrijven worden geruimd, in Groningen en in Limburg.

Bovendien rammelt er in de verte nóg een H5-vogelgriepvirus aan de poort. Dat is virus H5N6, een vogelgriep die rondgaat in China. “Die is veel zoönotischer”, zegt Fouchier. “In China zagen we de laatste jaren tientallen besmettingen bij zoogdieren, en ook bij mensen. Dat suggereert dat er met die virussen iets aan de hand is waardoor ze beter aangepast zijn op zoogdieren. Misschien zit dat virus wel dichter bij een pandemie dan H5N1.”

Bevestigde gevallen van overdracht van mens op mens zijn er ook voor H5N6 gelukkig nog niet. Slachtoffers wél: van de inmiddels tientallen mensen die het virus kregen, overleed ruwweg de helft, opnieuw vaak opvallend jonge mensen. “Je denkt: het zit in China, het zal wel loslopen”, zegt Fouchier. “Maar de laatste twintig jaar zijn er al een stuk of tien genetische viruslijnen met vogels mee, vanuit China naar elders getransporteerd. Ik durf er geen gif op in de nemen dat H5N6 niet de volgende is.”

Kunstmatig opjagen

Liefst zou Fouchier het virus weer in een zwaar beveiligd lab kunstmatig opjagen, om te zien tot welke mutaties het in staat is en hoever het verwijderd is van een sprong naar de mens. Maar dat is lastig: het zogeheten ‘gain-of-function’-onderzoek ligt immers zeer gevoelig. Dus is het: afwachten, opletten, het virus ophalen uit eventuele zieke dieren, en het testen, om te zien wat het virus inmiddels vermag.

“De kans dat die mutaties precies allemaal op de juiste plaats samenvallen, is ontzettend klein”, zegt Fouchier. “En grieppandemieën zijn sowieso altijd zeldzaam. Maar de impact is wel zo groot, dat ik het graag wil voorkomen.”