Hoogleraar bestudeert de psychologie van machthebbers: ‘Als Poetin iets in zijn hoofd heeft, dan volhardt hij, en dat is gevaarlijk’

Bij het woord politiek denken we vaak aan parlementen en regeringen, aan wetten en beleidsniveaus. Maar minstens zo belangrijk, zegt professor De Landtsheer (Universiteit Antwerpen) is de mens: politiek gaat tenslotte om het beïnvloeden van mensen. Pure psychologie dus, zegt De Landtsheer, die aan de invloed van psychologie op politiek haar carrière wijdde.

“Om mensen te kunnen beïnvloeden, is ook de persoonlijkheid van de politicus belangrijk, door de nieuwe media vandaag zelfs meer dan ooit. In de moderne mediadynamiek zijn het immers niet altijd de politieke argumenten die ertoe doen, maar het uiterlijk van een politicus, hoe hij of zij overkomt als persoon, de retoriek en de oneliners.”

In uw boek beschrijft u hoe in de Verenigde Staten al sinds de jaren 1940 al uitgebreide analyses worden gemaakt van de psyche van politieke tegenstanders, zoals Hitler.

“In de Tweede Wereldoorlog vroeg de overheid aan een team psychologen van Harvard om vanop afstand een portret te schetsen van Hitler, in hun eindrapport werd zelfs zijn zelfmoord aangekondigd. Het Amerikaanse ministerie van defensie was ook al sinds de Eerste Wereldoorlog geïnteresseerd in de analyse van propaganda, men vond het belangrijk om zo informatie te krijgen over de troepenbewegingen van de vijand. Sindsdien is er in de Angelsaksische wereld veel aandacht voor persoonlijkheid en politieke psychologie, al sinds de jaren zestig hebben ze daar ook specifieke universitaire opleidingen voor.”

Soms is het karakter van politici zelfs doorslaggevend: zonder de uitgesproken persoonlijkheid van Boris Johnson geen brexit, schrijft u.

“Misschien was het anders gelopen met een andere oppositieleider en natuurlijk speelden ook andere factoren, maar het was een gelopen race: Jeremy Corbyn was simpelweg niet opgewassen tegen Johnson, die charismatisch en welbespraakt is.”

Welke huidige Belgische politici hebben volgens u een interessante persoonlijkheid?

“Ik denk spontaan aan Conner Rousseau en Georges-Louis Bouchez, omdat ze over veel charisma beschikken. De Amerikaanse psycholoog Aubrey Immelman heeft een formule uitgewerkt voor charismatische politici: wat ze gemeen hebben is dat ze dominant zijn, ambitieus, zelfbewust en vooral extravert, een eigenschap die niet veel politici gegund is, want het gaat om authenticiteit, op compromisloze wijze jezelf zijn. We vinden dat heel belangrijk bij politici, maar je kan dat niet spelen.

“Onderzoek toont aan dat ook het uiterlijk belangrijk is voor een politicus. Rousseau besteedt duidelijk aandacht aan zijn voorkomen: hij ziet er goed en verzorgd uit, en speelt in op een bepaalde smaak waarmee hij ook jongeren aanspreekt.”

Rousseau en Bouchez wekken ook veel aversie op. Is dat het lot van charismatische politici: you love them or you hate them?

“Charisma betekent dat je mensen aantrekt door je persoonlijkheid, presentatie, stijl en retoriek. Dat is essentieel om verkiezingen te winnen, maar daarmee kan je geen allemansvriend zijn. Bouchez maakt bijvoorbeeld veel lawaai en ruzie, zo komt hij in de media en trekt hij de aandacht. Zuhal Demir doet dat ook, zij is een en al conflict.”

Frank Vandenbroucke is populair, hoewel je hem bezwaarlijk een charismatische brulboei kan noemen.

“Vandenbroucke heeft een zeer interessante persoonlijkheid: hij is dominant, een durver en ambitieus, drie eigenschappen die we toch associëren met charisma. Hij is een beetje extravert en ook inschikkelijk. Een negatief punt - althans voor een politicus - is dat hij zeer gewetensvol is, wat in de politieke psychologie betekent dat hij heel plichtbewust is, een dossiervreter, inhoudelijk sterk. Maar daar win je geen verkiezingen mee. Paul Magnette heeft trouwens een gelijkaardig profiel, al is hij ook heel twistziek.”

Maar ook een eerder serieus profiel kan aanslaan bij de kiezer?

“Het is vooral een kwestie van goede casting: om een verkiezing te winnen, moet een politicus charismatisch zijn. Van een Amerikaanse of Franse president verwachten we dat hij of zij dominant is, extravert en een beetje narcistisch. Maar je hebt ook onderhandelaars nodig, mensen zoals Angela Merkel, die inschikkelijk en bescheiden zijn en het evenwicht kunnen bewaren in ingewikkelde instituten zoals de Europese Unie. Herman Van Rompuy is ook zo’n politicus.”

Verklaart dat waarom Guy Verhofstadt nooit een topfunctie heeft kunnen bemachtigen in Europa: zijn persoonlijkheid zat hem in de weg?

“Ja, dat is een goede hypothese. Ik volg Verhofstadt al sinds hij een piepjonge partijvoorzitter was. In de loop van de jaren is hij wat extraverter geworden - ik denk dat hij daar bewust aan gewerkt heeft - maar hij is niet charismatisch genoeg en hij is twistziek en weinig inschikkelijk.”

Anderzijds: Merkel was wel jarenlang bondskanselier, ook al was ze niet bijzonder charismatisch.

“De politieke cultuur van een land speelt natuurlijk ook mee. In Duitsland en Nederland is de politicus als degelijke bestuurder succesvol, terwijl België daarin iets meer de Latijnse cultuur volgt. Bij ons is charisma meer bepalend.”

Een van de belangrijkste vragen op dit moment is: wie is Vladimir Poetin? Wat denkt u?

“Ik heb van Poetin jaren geleden al een profiel gemaakt, en samen met assistenten en studenten update ik dat regelmatig. Ik zou hem zeker niet omschrijven als een extravert of charismatisch leider, al moet je dat ook zien in de context van de Russische cultuur, waar andere verwachtingen gelden. Zijn belangrijkste tegenstander Aleksej Navalny is charismatischer. Mocht hij in een land als het onze leven, hij zou ongetwijfeld winnen van Poetin.

“Poetin is gewetensvol, maar niet overdreven. Hij is wel duidelijk dominant en wantrouwig. Toen ik hem in het begin van het jaar aan de ene kant van die lange tafel zag zitten om met zijn medewerkers te communiceren, dacht ik: ah, kijk eens aan, daar is die wantrouwige man.”

Wat leert ons dat dan over de huidige crisis?

“Dat zegt ons dat we er niet gerust op mogen zijn. Als Poetin iets in zijn hoofd heeft, dan volhardt hij. Hij zal zijn strijd in Oekraïne niet zomaar opgeven, en dat is heel gevaarlijk. Of hij in staat is om kernwapens in te zetten, dat is een moeilijke vraag. Maar gerust ben ik er niet in.

“Dan liever Xi Jinping van China: die man is ook aan de wantrouwige kant, maar merkelijk minder dan Poetin. Jinping heeft een nogal evenwichtige persoonlijkheid, alleen is hij te gewetensvol, op het dwangmatige af. Hij is zo overtuigd van zijn Chinese droom dat hij het overzicht dreigt te verliezen, zoals bijvoorbeeld in zijn te strenge covidbeleid.

“Tegelijk is hij inschikkelijker dan Poetin, die ik veel gevaarlijker vind. Volgens nieuw onderzoek heeft Volodymyr Zelensky trouwens een zeer positief karakter. Zijn charismatische persoonlijkheid speelt een cruciale rol in deze oorlog.”

Hoe onderzoekt u dat eigenlijk, aangezien u die heren nog nooit hebt gezien of gesproken?

“Wij spelen - voor alle duidelijkheid - niet voor psycholoogje. Ik erger mezelf ook blauw aan al die vrijblijvende bespiegelingen over toppolitici: er bestaan namelijk solide wetenschappelijke methoden om hun karakters op afstand te beoordelen. Je kan praten met mensen nabij de politicus, zijn of haar levensloop bestuderen en een inhoudsanalyse doen van hun uitlatingen en speeches. Zelfs al worden die geschreven door een speechwriter, het is toch de politicus die de woorden moet uitspreken en er een eigen draai aan geeft. Een andere methode is die van Immelman, die focust op het temperament, het meest stabiele persoonlijkheidsaspect van een politicus.”

Iemand met een opvliegend temperament, zal altijd zo zijn?

“Wat in je persoonlijkheid zit op het moment dat je voor het eerst de politieke arena betreedt, zal er ook nog inzitten op het moment dat je een toppoliticus bent. Het is wel zo dat de politiek een zeer harde wereld is, waardoor sommige minder gunstige karaktertrekken meer naar de voorgrond komen.

“Wat ons interesseert aan dat temperament is de politicus in de politieke sfeer en hoe hij of zij zich aan ons laat kennen via interviews, speeches of sociale media. De mens thuis is niet zo relevant. Hitler was ook heel lief voor zijn honden, dus dat zegt niets.

“In al die bronnen - voor het profiel van Poetin hebben we ook Russische bronnen bestudeerd - zoeken we relevante quotes die gecodeerd worden aan de hand van de Millon Inventory of Diagnostic Criteria. Dat is een bekende lijst met 170 psychologische trefwoorden die gelinkt zijn aan verschillende karakterdomeinen, en daaruit distilleren we een profiel. Die methode is veel betrouwbaarder dan politici zelf een vragenlijst laten invullen, want ze beschrijven zichzelf altijd veel positiever dan ze zijn.”

Je hebt vermoedelijk ook enig zelfvertrouwen nodig om te geloven dat je geschikt bent om een land te leiden. Wat zijn de andere gemene delers?

“Ambitie, dominantie en lef. Inschikkelijkheid of de neiging om zichzelf weg te cijferen, zijn dan weer eerder uitzonderlijk. Bij alle populistische of extreemrechtse politici zien we dan weer dat ze niet gewetensvol of toegewijd zijn.”

Noemt u populisten een beetje lui?

“Ja, maar dat draagt net bij tot hun charisma. Voor hen is, vreemd genoeg, inhoudelijke verdieping net een minpunt tijdens een verkiezingscampagne. Ze zijn ook allemaal zeer twistziek.”

Wat drijft politici? Harold Lasswell, een van de eerste politieke psychologen, vermoedde dat ze macht opzoeken om een persoonlijk minderwaardigheidscomplex te compenseren.

“Ik denk ook dat we die compensatiedrang niet mogen onderschatten: sommigen hebben bijvoorbeeld last van een lichamelijk gebrek, een klein gebrek dat zij als veel erger ervaren dan wij. Ik denk nu aan Michail Gorbatsjov en zijn wijnvlek. Maar dat gebrek kan van alles zijn: een mindere thuissituatie, een lage opleiding die ze willen compenseren...

“Maar politici zijn doorgaans ook mensen die houden van sociale contacten en die ergens voor staan. Ze hebben ideeën die hen gaande houden. Ik wil zeker niet te negatief zijn. Politici blijven mensen: ze zijn complex, ze hebben hun goede en mindere kanten. En we hebben ze nodig. Ze hebben een enorm zware job, werken dag en nacht. Als je dat enkel voor het geld doet, dan hou je het niet vol.”

Een goede politicus kan ook kiezers beïnvloeden.

“Aristoteles zei vroeger al: wie goed is met metaforen, beheerst zijn omgeving. Bart De Wever is bijvoorbeeld een politicus met weinig charisma, maar hij is de meester van de beeldspraak, net als Louis Tobback vroeger. Barack Obama, Donald Trump en Boris Johnson blinken ook uit in retoriek: ze gebruiken hyperbolen, overdrijvingen, beeldspraak en humor. Humor is enorm belangrijk, ik verbaas me er altijd over dat mainstreampartijen dat niet gebruiken. Extreemrechtse en -linkse partijen doen dat wel, en daar scoor je mee.

“Dat verklaart ook waarom mensen zo vaak stemmen tegen hun eigen belang, zoals arbeiders die kiezen voor een partij die voor sociale afbraak staat: rechtse partijen zijn altijd veel sterker geweest in het communiceren via emoties en conflict. Dat trekt de aandacht, ook van de media.”

Een andere hamvraag in de politieke psychologie is hoe onze politieke voorkeuren ontstaan. Wat weten we daarover?

“We noemen dat politieke socialisatie en dat is een complex verhaal. Veel heeft te maken met de opvoeding door de ouders, de school en het milieu waarin je leeft. Over het algemeen geldt dat hoe strenger je opvoeding en hoe rechtser je ouders, hoe groter de kans dat je op een rechtse partij stemt, dat je nationalistisch bent en dat je niet houdt van vreemdelingen.”

Onze politieke idealen zouden ook genetisch bepaald zijn, schrijft u. Hoe zit dat?

“Na de Tweede Wereldoorlog zat het onderzoek naar biopolitiek wat in het verdomhoekje: het categoriseren van mensen op basis van biologische eigenschappen lag erg gevoelig. Maar vandaag wordt dat onderzoek weer opgepikt en weten we dat er een verband is tussen je karaktertrekken - die deels erfelijk zijn - en je politieke opvattingen. Zo stemmen mensen met een weinig open persoonlijkheid eerder conservatief of rechts, terwijl progressieve kiezers nieuwsgieriger zijn naar nieuwe ervaringen.”

Christ’l De Landtsheer, De psychologie van de politiek, ASP, 330 p., 35 euro