"Ik geloofde dat Auschwitz een vakantiekamp was": Anton getuigt over zijn leven als complotdenker en hoe hij eraan ontsnapte

Anton en ik ontmoeten elkaar aan de oever van de rivier Warta in de Poolse stad Poznan, zo een tien uur rijden van Brussel. Anton, dertiger, strak afgetraind van de vele sessies jiujitsu, groet me breed glimlachend. De rust en het vertrouwen die hij vandaag uitstraalt, steken schril af tegen zijn zoektocht als tiener. Daar wil hij uitzonderlijk over getuigen.  

"De Anton van vroeger was een onzekere jongen die zich afvroeg wat hij hier op de wereld deed", vertelt hij. "Die vooral een duistere toekomst voor zich zag, die niet goed wist waar hij naartoe wil en die openstond voor bepaalde theorieën."

"Ik geloofde bijvoorbeeld dat concentratiekampen hadden bestaan, maar dat ze één groot vakantiepark waren voor Joden. Daar waren zelfs bepaalde ‘bewijzen’ voor, zoals het feit dat er in Auschwitz een zwembad staat. Daar bestaat een foto van."

"Die foto zie je niet in de officiële tour die je er vandaag kan volgen. Voor mensen die een complot zien, is dat geen toeval natuurlijk: het wordt verzwegen. Ik dacht dus dat het een vakantiepark was. Mensen werden dus in mijn ogen niet afgemaakt op een industriële schaal, ondanks alle bewijzen die ervoor bestaan."

De periode waarover we praten, situeert zich in de jaren 2000. Vandaag gelooft Anton niet meer in die theorieën. Ja, de foto van dat zwembad in Auschwitz bestaat wel degelijk, maar wat je erop ziet, is een waterreservoir met een trapje, dat later werd gebruikt als zwembad voor het SS-personeel in het kamp. 

"Als je zulke theorieën luidop verkondigt, denk je dat je veel slimmer bent dan andere mensen. Je denkt dat je méér weet dan de mensen rondom jou, en dat alle anderen dom zijn, omdat ze geloven in het mainstream narratief. In dit geval, dat concentratiekampen vreselijke kampen waren."

De link met vandaag is snel gelegd. Er zijn veel mensen die vragen hebben bij het zogenoemde ‘mainstream narratief’. Zoals dat over corona bijvoorbeeld.

"Als ik vandaag 22 was, zou ik een hevige antivaxer zijn, op de barricades staan zelfs. De coronapandemie bevat een paar ingrediënten die een geloofwaardige complottheorie kunnen voeden. Om te beginnen:  wantrouwen tegenover een niet nader genoemde 'elite'. Je kan er figuren als Microsoftmiljardair Bill Gates en de Joodse zakenman George Soros aan linken, de overheid, én de grote farmabedrijven." 

"Als je die allemaal met elkaar verbindt, heb je een rist ‘prachtige’ verhalen die niet meteen te weerleggen zijn, want nog altijd is niet alles te verklaren. Komt daarbij dat onze vrijheid effectief werd ingeperkt. Vandaag zou ik als jonge Anton dus zeker mee betogen."

Anton blikt nog eens terug op vroeger. "Ik hield er extreemrechtse ideeën op na, die raakvlakken hadden met extreemlinks. Dat heet 'het hoefijzerprincipe': het gaat over extremen die bij nader inzien veel met elkaar gemeen hebben. Zo vond ik het nationaalsocialisme wel ‘interessant’, omdat het een sterk sociaal vangnet vooropstelt. Zij het dat we daarbij onze eigen mensen, onze eigen bevolking voorrang geven."

"Mijn visie en ideeën toen verschilden niet veel van het nazisme. Ik vond mezelf toen geen neo-nazi, daar had ik zelfs allerlei excuses voor. Vandaag zou ik mijn oude ik wel zo omschrijven. Mijn ideeën gingen zo ver dat ik ook vond dat er wel een rassenoorlog moest uitbreken, inclusief het omverwerpen van een overheid. Die visie deelde ik met een groepje mensen. Het is niet zo dat wij daar effectief al plannen voor zaten te maken. Anderen waren daar wél mee bezig: sommige mensen zien in die rassenoorlog wel een realistisch middel."

Ons gesprek duurt uren. Om even aan de drukte van de stad te ontsnappen, rijden we naar een meer in de buurt van wat groen. Ik vraag Anton of hij kan beschrijven hoe je almaar dieper in complotdenken terechtkomt.

"Het wordt je focus, beheerst een groot deel van je leven. Je zoekt naar wat past bij je wereldvisie, je vindt meer en meer theorieën en ook meer en meer mensen die je daarin bevestigen. En zo ga je dieper en dieper het konijnenhol in."

"Sommige theorieën bevatten uiteraard een kern van waarheid, soms voor meer dan de helft. Maar die helft is dan wel verweven met pakweg, in sommige gevallen, 40 procent complotgedachten. Het is moeilijk om dan nog te achterhalen wat waar is, en wat niet."

"In bepaalde kringen waarin ik vertoefde, leefde een theorie die vandaag nog actueel is: de omvolkingstheorie. Die theorie zegt dat een elite een pact heeft gesloten met onze politieke leiders om massaal immigratie toe te laten. Die immigranten kunnen dienen als goedkope werkkrachten voor de industriële elite in het Westen. Dat was de omvolkingstheorie toen."

“Het was toen al een beladen kwestie en nu nog steeds. Onze samenleving verandert, maar er is geen elite die massaal immigratie organiseert. Ik geloofde daar toen in omdat het paste in mijn wereldvisie. Ik dacht anders dan de meeste mensen. Daarom vond ik mezelf ook een kritische denker. Iemand die alles in vraag stelde. Eigenlijk kreeg ik gewoon informatie vanuit een andere invalshoek voorgeschoteld die ik zonder nadenken consumeerde.”

“De periode waar ik over spreek, was best intens. Ik was eigenlijk helemaal niet gelukkig. Ik voelde mij een stuk drijfhout op een wilde rivier, en ik kon geen kant op. Ik had totaal geen energie om iets positiefs te maken van m'n leven. Ik geloofde gewoon niet dat het mogelijk was." 

"Misschien verklaart dat ook waarom sommige mensen nu, in tijden van covid, openstaan voor antivax-theorieën. Het is heel eenvoudig om in die theorieën te geloven. Je zit met een overheid die je zegt wat je wel en niet mag doen, dat je je huis niet uit mag. Die plots gaat zeggen dat je je moet laten vaccineren. Het gevoel je niet vrij te voelen, herken ik heel sterk.”

Wat zou je vandaag tegen de jongere Anton zeggen, vraag ik hem. "Werk aan jezelf. Maak iets van je leven, want complottheorieën gaan het niet doen. Complottheorieën maken je niet gelukkig. Integendeel. Ze maken geen betere persoon van je, en ze leiden je niet op de weg naar succes als je ze blijft volgen. Dat is voor mij de reden waarom ik er afstand van heb genomen." 

"Ik wilde iets van mijn leven maken. Ik besefte dat ik mijn toekomst in mijn eigen handen had. Ik ben gestart met sporten en heb mijn ongezonde levensstijl achter mij gelaten. Ik heb ook mijn eigen bedrijf opgericht. Ik besefte eindelijk dat ik zelf verantwoordelijk ben voor mijn leven. En dat er meer dan voldoende vrijheid is om je leven zelf in handen te nemen."

“Mensen die gevoelig zijn voor complotdenken, denken dat alles volledig is voorbestemd door die mensen die zogezegd de touwtjes al in handen hebben: "zij" gebruiken je gewoon als kleine radertjes in een gigantisch uurwerk. Complotdenken heeft een verlammend effect op mensen. De enige mensen die beter worden van complottheorieën, zijn de mensen die die verhalen verspreiden. Niemand van de volgers wordt er beter van. Letterlijk niemand.”