De eerste volledige oorlogswinter in Oekraïne: een vijand en een bondgenoot

Toen ik in het zog van premier De Croo twee weken geleden Kiev bezocht, begon het te sneeuwen. De winter sloeg toe net op het moment dat in de stad de elektriciteitsvoorziening pas weer hersteld was na een zware Russische raketaanval op 23 november. Veel mensen hadden in de hoofdstad twee dagen zonder stroom gezeten. Niet alles was meteen weer normaal. Wijken zaten geregeld enkele uren zonder stroom en de straatverlichting bleef uit, waardoor de stad vanaf vier uur ’s avonds in een diepe duisternis terecht kwam. Alleen de lichten van de voorbijrijdende auto’s zorgden voor enig licht in de duisternis. Voetgangers zochten een weg met de lampjes van hun smartphones.

Vorige maandag kwam de volgende aanval, net op het moment dat Kiev met temperaturen ’s nachts van -8 graden een van zijn koudste dagen van het najaar meemaakte. Ook nu weer waren de energie-installaties het doelwit van de Russische raketten. Er werd in Oekraïne gespeculeerd dat de Russische militairen advies hadden gevraagd aan ingenieurs van Russische elektriciteitsbedrijven. Hoe meer vraag er is naar elektriciteit, hoe zwaarder het net belast wordt waardoor de schade veroorzaakt door de beschietingen een nog grotere impact heeft.

In Oekraïne zijn momenteel twee oorlogen bezig en in allebei speelt de winter een grote rol. Aan de frontlijn in het oosten en zuiden zal de winter een einde maken aan het modderseizoen waardoor momenteel grote bewegingen met zware militaire voertuigen nog bijzonder moeilijk zijn. Aan de energiefrontlijn vechten herstelploegen een andere oorlog uit. Zij schieten niet met geweren, maar proberen met veel improvisatie het energienetwerk van Oekraïne draaiende te houden. 

Al acht keer heeft Rusland grootscheepse aanvallen uitgevoerd op het Oekraïense elektriciteitsnetwerk. De aanvallen begonnen nadat op 8 oktober een zware ontploffing de strategische brug tussen de Krim en Rusland deels onbruikbaar gemaakt had. President Vladimir Poetin stond onder zware druk om te reageren op deze aanslag, ook omdat in de weken daarvoor Russische troepen terrein hadden verloren ten oosten van Charkov en op de rechteroever van de Dnjepr in de regio Cherson.

Rusland probeert met deze aanvallen de Oekraïense vastberadenheid onderuit te halen, door de levensomstandigheden van de bevolking zo moeilijk mogelijk te maken tijdens de koude wintermaanden. NAVO secretaris-generaal Jens Stoltenberg zei eind vorige maand op de NAVO bijeenkomst in Boekarest dat President Poetin de winter nu verandert in een oorlogswapen tegen het Oekraïense volk.

Volgens de eerste indicaties lukt die Russische strategie voorlopig niet echt. Voor veel Oekraïners blijft de ultieme overwinning op Rusland het uiteindelijke doel en zijn ze bereid daar een hoge prijs voor te betalen. Een jonge moeder met een kind zei me in Boetsja met een brede glimlach dat er geen licht, verwarming en stromend water was maar dat “we het wel zullen volhouden”.

Het valt me al sinds het begin van de oorlog op hoe goedgemutst de Oekraïners zijn als ze praten over hun slaagkansen tegen de Russen. Vaak volgt op een vraag daarover een goed gemikte kwinkslag gevolgd door een lach. Het valt des te meer op omdat een vraag over de persoonlijke ervaringen meteen nare herinneringen bovenhaalt en af en toe leidt tot tranen. Niemand in Oekraïne laat de oorlog koud omdat iedereen de gevolgen ondervindt, maar de overgrote meerderheid is optimistisch over de toekomst.

De Russen hebben in oorden als Boetsja overigens ook zelf veel bijgedragen aan deze sterke Oekraïense vastberadenheid want voor veel Oekraïners hebben de gruweldaden daar het ware gezicht van de Russen getoond. Het heeft hen extra gemotiveerd om de strijd tot het einde voort te zetten.

Maar de winter moet natuurlijk nog echt beginnen. In de maanden december, januari en februari blijft de dagtemperatuur in Kiev vaak onder het vriespunt. Het dagelijkse leven wordt dan wel bijzonder zwaar als er geen stroom, verwarming of stromend water zou zijn. Koud weer betekent hoe dan ook een grotere belasting van het energienetwerk dat door de Russische aanvallen al ernstig is aangetast. Dat netwerk heeft een totale crash tot nu toe kunnen vermijden door snelle voorlopige herstellingen. Maar hoe meer dat netwerk wordt beschadigd, hoe moeilijker die herstellingen worden. 

Grondige herstellingen zijn op korte termijn bijna onmogelijk omdat het vaak gaat om beschadigde grote transformatoren in substations die nog uit de tijd van de Sovjet-Unie stammen. Ze moeten op bestelling worden gemaakt en dat duurt enkele maanden tot een jaar. Iedere aanval van de Russen brengt het Oekraïense energienetwerk intussen dichter bij een totale instorting.

Tot nu toe kon Rusland redelijk ongestraft de aanvallen op het energienetwerk van Oekraïne uitvoeren. Maar het werd al duidelijk op de NAVO-bijeenkomst in Boekarest vorige maand dat het Westen de prijs voor Moskou wil opdrijven, bijvoorbeeld door meer geavanceerde luchtafweer aan Oekraïne te geven. 

De Letse minister van Buitenlandse Zaken pleitte op die bijeenkomst ervoor Oekraïne in de mogelijkheid te stellen aanvallen uit te voeren ver op Russisch grondgebied, onder meer tegen vliegvelden die gebruikt worden om luchtaanvallen op Oekraïne uit te voeren. Het Letse voorstel kreeg meteen een veto van de VS waar president Biden een duidelijke rode lijn volgt: Oekraïne krijgt van de VS geen middelen waarmee het ver buiten zijn grenzen Russische doelen kan treffen.

Maar in Kiev hadden ze het Letse voorstel blijkbaar ook gehoord, en hadden ze nog iets achter de hand: oude sovjetdrones van het type TU-141. De drones waren in de jaren zeventig gebouwd voor verkenningsopdrachten, maar konden eenvoudig omgebouwd worden tot kamikazedrones door de camera te vervangen door explosieven. 

Maandagochtend sloegen drones in op twee Russische vliegvelden honderden kilometers van de Oekraïense grens: Rjazan en Engels. Op een video van die laatste aanval is duidelijk het geluid van een straaljager te horen waarna ongeveer een halve minuut later een lichtflits te zien is. Op basis van de afstand die het geluid van de ontploffing aflegt, ligt de inslag op 6 kilometer. Het geluid en de snelheid van het overvliegende toestel stemmen overeen met een TU-141 die aangedreven wordt met een straalmotor. 

Vooral de aanval op de basis van Engels zorgde voor grote bezorgdheid bij de Russische militaire bloggers. De basis is immers niet alleen een draaischijf voor de aanvallen op Oekraïne, maar ook essentieel voor de nucleaire afschrikking van Rusland. Toch konden twee strategische bommenwerpers TU-95 beschadigd worden met een toestel uit de jaren zeventig. De drones, die volgens Oekraïense bronnen vanop Oekraïens grondgebied werden gelanceerd, hebben blijkbaar honderden kilometers gevlogen zonder opgemerkt te worden door de Russische luchtafweer.

Intussen slaagt de Oekraïense luchtafweer er alsmaar beter in de Russische raketten uit de lucht te halen. Vorige maandag werden er volgens Kiev 70 gelanceerd, 60 werden neergehaald. Rusland heeft ook meer moeite om voldoende precisiewapens bijeen te rapen voor die aanvallen op het energienetwerk. Zo werden bij de laatste aanval geen Iraanse Shahed 136 drones (in Rusland Geran-2 genoemd) meer ingezet. Ook aanvallen met moeilijk te onderscheppen Iskander-raketten bleven uit. 

Kiev en Moskou zijn zo in een uitputtingsslag verwikkeld: Door de cumulatieve schade heeft Oekraïne alle moeite om zijn energienetwerk draaiende te houden terwijl de temperaturen zakken. De Russen proberen de druk daarop te verhogen door voortdurende raketaanvallen terwijl hun arsenaal aan precisiewapens afneemt.

In de tweede oorlog in Oekraïne, die met de echte frontlijnen in het zuiden en het oosten, was de laatste weken een soort noodzakelijke pauze ingetreden. De hevige regens en de smeltende sneeuw van de herfst heeft daar gezorgd voor veel modder. Het modderseizoen, in het Russisch "raspoetitsa", maakte snelle ma­noeu­vres met zwaar militair materieel zeer moeilijk. Die zakken weg in de modder of de banden glijden weg over de modderige landwegen. 

Het hoofd van de Amerikaanse inlichtingendiensten, Avril Haines, liet verstaan dat de pauze zou duren tot de lente. Die periode zouden de Oekraïense militairen dan gebruiken om materieel te herstellen, eenheden te bevoorraden en weer op getalsterkte te brengen. Zij verwachtte een Oekraïense tegenoffensief in de lente.

Maar veel experten spraken haar meteen tegen. Oekraïne had immers na de heroveringen van grote stukken gebied ten oosten van Charkov en op de rechteroever van de Djepr in de regio Cherson, de Russische militairen duidelijk in het defensief geduwd. Het is voor Kiev dan ook belangrijk om het momentum nu vol te houden.

En daar kan de winter dan weer een bondgenoot zijn. De invallende koude zal de bovengrond doen bevriezen waardoor opnieuw snelle ma­noeu­vres mogelijk worden.  Algemeen wordt aangenomen dat de Oekraïense militairen door de uitgebreide westerse hulp ook een betere winteruitrusting hebben dan hun Russische tegenstanders. Ik ben zelf voor deze oorlog begon, tijdens de winter twee keer aan het front in Oost-Oekraïne geweest en daar was van een pauze in de gevechten helemaal niets te merken. Ook vanuit Oekraïne lieten militaire bronnen uitschijnen dat een nieuw Oekraïens offensief zal beginnen eens de grond bevroren is.

Waar dat offensief zich zal afspelen is moeilijker te voorspellen. Het Oekraïense leger houdt van verrassingen en heeft zo de Russische vijand al meerdere keren op het verkeerde been gezet. Russische militaire bloggers waarschuwen al weken dat Oekraïne ten zuiden van Zaporizja zal toeslaan, in een poging door te stoten naar de Zwarte Zee en zo de landbrug tussen de Krim en Rusland door te snijden. Maar precies door die waarschuwingen, zou een dergelijk Oekraïens offensief vermoedelijk te weinig verrassend zijn.

Rusland heeft er intussen alle belang bij om te proberen het grootste deel van de frontlijn te bevriezen. Het heeft zware verliezen geleden en kan de wintermaanden goed gebruiken om even op adem te komen. De Russische president Poetin maakte bekend dat de helft van de 300.000 gemobiliseerde militairen momenteel nog een opleiding krijgt. Zij zullen dus na de winter enigszins getraind aan de frontlijn verschijnen, in tegenstelling tot de andere helft die nu al naar Oekraïne zijn gestuurd. 

Het Russische opperbevel zet wel nog veel krachten in om Bachmoet te veroveren. De artillerieslag rond die stad is intussen uitgemond in een bloedige strijd zonder dat er veel vooruitgang wordt geboekt. De modderige loopgraven roepen vaak herinneringen op aan de Eerste Wereldoorlog. Veel nut heeft een verovering van het intussen grotendeels stukgeschoten Bachmoet niet voor de Russen. Maar het zou opperbevelhebber Soerovikin wel een trofee in handen geven na de smadelijke terugtrekking van de rechteroever van de Dnjepr in de regio Cherson. Rusland moest toen de hoofdstad opgeven van een regio die het enkele weken daarvoor nog officieel had geannexeerd.

Hoe langer de oorlog duurt, hoe minder populair die ook wordt in Rusland. Een geheime peiling van het Kremlin, die enkele dagen geleden uitlekte, toont aan dat nu een meerderheid van de Russen voorstander is van onderhandelingen met Oekraïne, terwijl maar een kwart wil dat de oorlog verder gaat. Een paar maanden geleden waren die cijfers nog helemaal omgekeerd. Ook het betrouwbare Levada Center peilde in november dat een kleine meerderheid van de Russen nu onderhandelingen wil.

Ook hier zitten Oekraïne en zijn westerse bondgenoten in een uitputtingsslag met Rusland. De oorlogsinspanningen zullen aan beide kanten alsmaar zwaarder gaan wegen waardoor de onrust onder de bevolking dreigt toe te nemen. Rusland hoopt met zijn verminderde energie-aanvoer naar Europa, de Europese bevolking pijn te doen en zo de westerse unanimiteit te doorbreken. Maar die strategie zet meteen ook de eigen financiën zwaar onder druk want een verminderde gas- en vooral olie-export betekent voor Rusland veel minder inkomsten, terwijl de oorlog in Oekraïne zwaar weegt op het Russische budget.

Hoe de oorlog de komende weken, maanden verder zal verlopen is moeilijk te voorspellen, net zoals niemand weet hoe lang de oorlog nog kan duren. President Poetin gaf woensdag tijdens een ontmoeting met zijn "mensenrechtenraad" toe dat de zogenaamde speciale militaire operatie in Oekraïne "natuurlijk een lang proces kan zijn”. 

We zien op dit moment ook geen enkele bereidheid tot onderhandelingen omdat zowel Oekraïne als Rusland nog niet helemaal uitgeput zijn. Uiteindelijk lijkt vooral de uitputtingsslag die nu volop bezig is, op meerdere fronten, te zullen beslissen wie de winnaar en wie de verliezer wordt van dit zwaarste conflict op het Europese continent sinds de Tweede Wereldoorlog.