‘De weerbaarheid van de Oekraïners is groot, ze gaan heel creatief met problemen om’: Peter Van De Velde, ambassadeur in Kiev

Taras Shevchenko Park ligt er wonderbaarlijk mooi bij in de sneeuw. Je zou bijna vergeten dat hier op 10 oktober een raket insloeg, net naast de speeltuin. Vier doden vielen er.

Bijna twee maanden later is de tragedie bedekt onder een knerpende laag sneeuw. Taras Shevchenko Park is veranderd in een verstilde witte wereld, te midden van een voortrazende stad. Vooraan het park staat een oud houten tramstel. Het met rode metalen platen afgewerkte toestel doet dienst als piepklein koffiehuis. Aan een van de twee tafels binnen wacht Peter Van De Velde ons op. Op 11 juli van dit jaar werd hij benoemd tot nieuwe Belgische ambassadeur in de Oekraïense hoofdstad.

We stommelen binnen en laven ons aan de warmte. Het is begin december en de vrieskou heeft Kiev al dagen in haar greep. Dat het ergste nog moet komen, denkt de ambassadeur, die in een dikke trui achter een dampende koffie zit. “De winter moet nog beginnen, januari en februari zijn de koudste maanden hier.”

Hij wijst op een papieren certificaat dat op tafel is geplakt. “Dit is een Belgisch aandeel in de Kiev Tram, het tramnetwerk van de hoofdstad.” Op het aandeel lezen we het jaartal 1905. “Het kostte destijds zo’n 100 frank. Er is dus een Belgische link met deze plek.”

Het is de eerste keer dat Van De Velde (58) voor zijn werk in het oosten van Europa vertoeft, vertelt hij. Hij begon zijn diplomatieke loopbaan in 1990 en was onder andere op post in Lissabon, New York en Kinshasa. Ook werkte hij zes jaar voor de Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO) in Brussel. “Ik heb geen ervaring in dit deel van de wereld. Ik spreek ook geen Oekraïens, maar nu ik wat meer tijd heb, ga ik proberen er iets aan te doen.”

Online is er overigens opvallend weinig over hem te vinden. Daar zijn volgens de ambassadeur twee redenen voor: “Ik heb een tijdlang op de IT-afdeling van Buitenlandse Zaken gewerkt en had al snel door dat ik mijn privé­gegevens niet aan Amerikaanse sociale media moest toevertrouwen. De tweede reden is dat ik naamgenoten heb die online wel uitgebreid aanwezig zijn. Pakweg de eerste tweehonderd links op Google gaan over de acteur Peter Van De Velde, alias Piet Piraat. En dan is er nog de organist uit Antwerpen met dezelfde naam over wie heel wat te vinden is. Ik ben wat je noemt hiding out in the open.”

Hij vindt het eigenlijk prima. Al is de anonimiteit de afgelopen maanden wel wat afgenomen sinds hij in Kiev verblijft. “De vorige ambassadeur zat aan het einde van zijn termijn en moest vervangen worden. En het was nieuws dat de ambassade na maanden sluiting weer werd ­geopend.”

Ze sturen u naar een land in oorlog, een ­benoeming waarvoor je stevig in je schoenen moet staan. Waarom werd deze post u toevertrouwd, denkt u?

“Ik heb vier jaar in Congo gewerkt, waar ik urban riots meemaakte. En de genocide in buurland Rwanda had een enorme vluchtelingenstroom naar Congo tot gevolg. Een turbulente periode. Ook heb ik vier jaar in security and ­defense gewerkt. Daarnaast heb ik Europese ervaring, wat eveneens van pas komt in Oekraïne.

“Toen ik hoorde over de post in Kiev, heb ik zelf een motivatiebrief geschreven. Er waren nog andere gegadigden, maar ze hebben mij geselecteerd.”

Waarom koos u voor een land in oorlog?

“Dit is een geopolitiek conflict, de belangen overstijgen de regio. Twee maatschappijvisies botsen. Als je daar vanop de eerste rij bij kunt zijn, dan vind ik dat je niet mag aarzelen. Van familie en vrienden kreeg ik heel wat reacties; ik had een comfortabele baan bij de EU aan het Schumanplein. Waarom wilde ik die opgeven, vroegen ze zich af. Wel, omdat ik als diplomaat vind dat ik hier moet zijn.”

Is uw familie mee naar Kiev?

“Nee, het gaat om een no family-post, het kan gewoon niet om veiligheidsredenen. Mijn vrouw en twee kinderen (een dochter van 22 en een zoon van 19, red.) zijn in België. Aanvankelijk waren ze wat ongerust. Maar met kerst ben ik bij hen.”

De Belgische ambassade opende afgelopen zomer opnieuw de deuren. Hoe wordt zo’n beslissing genomen?

“Er wordt een veiligheidsbeoordeling gemaakt en er is ook een politieke afweging gemaakt door een aantal ministers, onder andere van Buitenlandse Zaken. Als andere ambassades terug­keren, is het normaal dat je niet als enige wegblijft.”

Zijn er Russische pogingen tot het hacken van de ambassade?

“Daar kan ik uit veiligheidsredenen weinig over zeggen.”

In Kiev was de afgelopen zomer niet bijster veel te merken van de oorlog. De terrassen zaten vol, het leven leek bij tijden bijna weer normaal. Wat was uw indruk toen u ­arriveerde?

“Je merkte inderdaad niet veel van de oorlog, maar als je wat verder keek, zag je de wegversperringen en de militairen. En als we met de auto buiten Kiev op pad waren, kwamen we onderweg heel wat vernielingen tegen. Ondanks de relatieve rust voelde je de spanning. Ook op de ambassade. Er is minder personeel aanwezig dan anders, een aantal mensen werkt vanuit het buitenland voort.

“Die relatieve rust verdween op 10 oktober, met de raket­inslagen op Kiev, onder andere hier in het park. Het was een game­changer. Nadien maakten we verschillende aanvallen mee, meestal komen ze in golven. Iedere keer worden de stroomdefecten erger en duren ze langer. Ook vallen de telecomverbindingen en het internet geregeld uit. De verwarming stopt soms en vorige week zaten we zo’n twintig uur zonder stromend water.

“De levensomstandigheden zijn zwaarder nu het almaar kouder wordt. Je zit dan op kantoor met een warme jas en een sjaal. Nu, je went eraan. Net zoals je eraan went om je bad te vullen met reservewater zodat je de toiletten kunt doorspoelen. We leven in onze ambassade niet in een bubbel, net als iedereen slaan we voorraden voedsel en water in en anticiperen we op de situatie.

“Daarnaast gaan mijn werkzaamheden als ambassadeur gewoon door.”

Hoe ziet een gemiddelde werkdag als ­ambassadeur in Kiev eruit?

“Het kan zijn dat we beginnen met een stafvergadering van het lokale personeel. Zo besloten we onlangs om de schoorsteen in de ambassade te laten vegen en een paar kubieke meter hout aan te kopen zodat we een alternatief hebben, mocht er geen gas meer zijn. Daarna heb ik een ontmoeting met iemand van de Verenigde Naties om bijvoorbeeld Belgische steun aan Oekraïne te bespreken. Voorts is er een vergadering met de andere posthoofden om bij te blijven hoe zij met de problemen omgaan, op het vlak van energie, veiligheid en personeel. Vervolgens behandel ik een aantal consulaire zaken, daarna lees ik de inkomende berichten van andere posten die relevant zijn voor ons in Oekraïne, plus de dagelijkse informatie over de actualiteit in Oekraïne en daarbuiten. Ten slotte rapporteer ik zelf aan Brussel over onze vergaderingen.”

En u gaat Oekraïens leren.

“Het is mijn voornemen voor het nieuwe jaar. Maar het is moeilijk, omdat de mensen Russisch en Oekraïens door elkaar praten. En voor een buitenstaander als ik lijken die talen op elkaar. Op de ambassade spreken sommigen Russisch met elkaar, anderen dan weer Oekraïens. En ze switchen constant. In Kiev is dat niet echt een probleem in de dagelijkse omgang, maar in Lviv bijvoorbeeld spreken ze voornamelijk Oekraïens en wordt Russisch moeilijker aanvaard.

“Hoe de taal zich na de oorlog ontwikkelt, is een open vraag. Als Vlaming heb ik natuurlijk wel voeling met het onderwerp. Rusland heeft met deze oorlog ook de Oekraïense identiteit, taal en cultuur aangevallen. Het gevolg is dat veel Oekraïners zich ook persoonlijk schrap zetten omdat hun identiteit bedreigd wordt. Ik denk dat de taalkwestie nog lang zal aan­slepen.”

Er is al veel gezegd en geschreven over de spirit van de Oekraïners. Hoe denkt u daar­over?

“De raketaanvallen op de energievoorzieningen hebben het omgekeerde effect op de weerbaarheid van de bevolking. Ze laten zich er niet door ontmoedigen. Ik heb ooit een fragment gezien op een Russische tv-zender waarin ­iemand vertelde dat de Oekraïners uit hetzelfde hout gesneden zijn als de Russen. De Russen hadden het beleg van Leningrad doorstaan, net als het beleg van Stalingrad. Maar ze zijn nooit ten onder gegaan, omdat ze zo veel ontbering en lijden konden dragen. Net als de Oekraïners. Ik denk dat de Russische tv-propaganda voor één keer gelijk had. (lacht)

“De weerbaarheid van de Oekraïners is groot, dat zie je momenteel ook aan het leiderschap. Ze gaan heel creatief met problemen om.”

Hebt u al veel tijd in de schuilkelder door­gebracht?

“Ja, niet ver van de ambassade is een raket neergekomen. Gelukkig zaten we op dat moment in de schuilkelder. Het luchtalarm gaat dikwijls af, maar als je het luchtafweergeschut hoort, weet je dat het menens is en moet je schuilen. Dat is angstaanjagend, maar het is nu eenmaal de realiteit in Kiev. Als leidinggevende moet je kunnen omgaan met de angsten van het personeel en het hoofd koel houden.

“Nu heb ik geen ervaring met oorlog, maar in Congo had ik wel met geweld te maken. Ik was er in de periode dat de Franse ambassadeur werd doodgeschoten (in 1993, officieel door een verdwaalde kogel, red.). Door mijn ervaringen uit die tijd wist ik dat ik in een gewelddadige omgeving niet in paniek raakte, maar mijn kalmte kon bewaren.

“Ook moet je als diplomaat een zekere mate van objectiviteit behouden. I stand with Ukraine omdat ik hier woon en net als de anderen moet schuilen voor raketaanvallen. Maar ik probeer er rustig onder te blijven, zodat ik minder emotioneel reageer. Wat niet wil zeggen dat het altijd makkelijk is om je objectiviteit te bewaren. Dat is ook de reden dat ambassadeurs om de paar jaar roteren.”

Maxim Timtsjenko, CEO van energiebedrijf DTEK, zegt dat de Russen de kritieke infrastructuur kunnen blijven beschieten, maar de Oekraïners zullen die telkens weer herstellen. Tot nu toe gaat dat, maar de echte winter moet nog komen. Hoe kijkt u daarnaar?

“Het wordt moeilijker, maar we moeten ons erdoor­heen slepen. We proberen ons zo goed mogelijk voor te bereiden. Er zijn heel wat generatoren die uitkomst bieden. Ik hoop dat we hier kunnen blijven met de ambassade, ook als het moeilijker wordt.

“Er zijn nog ongeveer zeventig Belgen in ­Oekraïne; het aantal wisselt, onder andere door gemengde huwelijken, dubbele nationaliteit en mensen die op en neer reizen. Ik schat dat het aantal rond de jaarwisseling een stuk lager zal zijn. We proberen met iedereen contact te houden en mocht het echt in een zware crisis uitmonden, dan denk ik wel dat we voldoende in staat zijn om iedereen te bereiken.”

Hoeveel hebt u al van het land gezien? Ik heb begrepen dat u met premier Alexander De Croo naar Boetsja bent geweest tijdens zijn bliksembezoek aan Kiev onlangs.

“Naar Boetjsa en Borodjanka. In Boetsja gingen we naar het Spilno-centrum, waar Unicef actief is. Dat was hoopgevend omdat het vol kinderen zat die bezig waren met workhops en andere creatieve zaken. Het was alsof we van de gruwel van het verleden overstapten naar de toekomst. Een verademing.

“Ik ben van plan om in de toekomst meer van het land te zien. De eerste maanden had ik mijn handen vol met de heropening van de ambassade, nu is het winter. Tot nog toe ben ik onder andere in Lviv geweest en in Vinnitsja. De rest komt later wel.”

Hoe verliep het gesprek tussen premier De Croo en president Zelensky?

“Heel goed. Het was een warm contact, beiden hadden zich goed voorbereid en ik denk dat beiden met een goed gevoel buitengekomen zijn. Het directe contact met de premier, de minister van Buitenlandse Zaken (Hadja Lahbib, red.) en de president is zoveel rijker dan via een Zoom-vergadering. De premier kwam aan en Zelensky gaf hem een big hug. Het was ook belangrijk dat onze premier en de minister van Buitenlandse Zaken met hun eigen ogen zagen wat hier aan de hand is.”

Diezelfde dag waren ook de eerste ministers van Litouwen en Polen bij Zelensky op bezoek om over de Oekraïense toetreding tot de NAVO te spreken. Is dat ook aan bod ­gekomen tijdens het gesprek met premier De Croo?

“Nauwelijks. Wel was er ’s morgens de vergadering over de graandeal waaraan ook Macron, Von der Leyen en Scholz online deelnamen. België stapt als een van de eerste landen in de nieuwe graandeal. Ook kondigde de premier aan dat er bijna 37,4 miljoen euro extra Belgische steun aan Oekraïne wordt gegeven.”

Intussen bloeit het culturele leven in Kiev weer op. Volgt u het een beetje?

“Vanmiddag ga ik naar de opening van een filmfestival waar ze enkele Belgische films draaien (onder andere ‘Nothing to See Here’ van ­Nicolas Bouchez, red.). De eigenaar van deze koffie­bar geeft Oekraïense vertalingen van Belgische strips uit en de opera draait weer. Het is soms te koud om je jas af te geven, maar ze brengen momenteel een nieuwe productie van La ­traviata. Onvoorstelbaar.”

Is dat de Oekraïense veerkracht? Ze worden gebombardeerd, tegelijk brengen ze een nieuwe opera­voorstelling.

“Die weerbaarheid hangt samen met de verdediging van hun land, hun identiteit en cultuur. Niet opgeven, niet plooien. (begint te lachen) Ik heb in Gent gestudeerd en vroeger hadden we daar een kartonnen tramkaart waarop stond: niet plooien. In het Gents: nie pleuje. Dat is de mentaliteit hier.”

Een soldaat stopt met zijn geliefde voor het tramtoestel om een selfie te nemen. “Hieraan zie je ook in Kiev dat dit een land in oorlog is. Het doet soms denken aan de Tweede Wereld­oorlog. Als de mensen schuilen in de metro moet ik denken aan de Blitz in Londen (een aanhoudende reeks Duitse bombardementen, 1940-1941, red.). En dan wordt er ook nog gezongen, heel bijzonder. Door de oorlog is het patriottisme sterk aanwezig.”

Een van de boeiendste dingen aan zijn baan is dat hij om de zoveel jaar alles opnieuw moet bestuderen, zegt hij: “De geschiedenis van het land waar je naartoe gaat, de taal – min of meer toch –, de mensen, de cultuur. Je probeert iedere keer weer te begrijpen wat de mensen bezighoudt, wat hen drijft. Tot zes maanden geleden was ik bezig met Nicaragua en Guatemala, een totaal andere wereld. Dat is het aantrekkelijke aan deze functie, ik hou van de afwisseling, van het onverwachte. Sommigen houden van routine, ik niet.

“Een raad die ik altijd geef aan jongere collega’s is: lees de geschiedenisboeken, lees de belangrijke boeken over de politiek. Maar lees ook goede fictie, want daardoor begrijp je vaak beter wat er echt gaande is of gebeurd is. Wil je bijvoorbeeld Albanië leren kennen, dan moet je Ismail Kadare lezen. Dan snap je wat bloedwraak betekent. Zulke dingen vind ik belangrijk.

“Ik heb een leeslijst van zo’n 45 boeken aangelegd met zowel Oekraïense als Russische schrijvers. Of zoals meestal het geval is: van ­Oekraïense auteurs met een Russische oorsprong en andersom. Zowat alle Oekraïners hebben familie in Rusland.”

De oorlog in Oekraïne komt dicht bij ons. Wat betekent dat voor uw werk vergeleken met voorgaande landen?

“Oekraïne is elke dag in het nieuws en heeft ook een impact op de mensen in België, als we naar de inflatie en energieprijzen kijken. Plus dat er zo’n 60.000 erkende gevluchte Oekraïners in ons land zijn en er nog altijd nieuwe aankomen. Het conflict hier overstijgt ­Oekraïne, ik zei het al. Het is een geopolitiek gegeven waarbij het om mensenrechten en democratie gaat en waarbij het land kandidaat-lid is van de Europese Unie.

“Het conflict in Congo duurt al veel langer, heeft weinig rechtstreekse invloed op het leven in België en is ook geografisch veel verder weg.”

Tot slot een vraag die al aan velen is gesteld: hoe ziet u het verloop van de oorlog?

“Zoals iedereen hoop ik dat de oorlog snel voorbij is, maar op dit ogenblik wil Rusland niet verliezen, terwijl Oekraïne wil winnen. Dat betekent dat beide kampen redenen hebben om te blijven vechten.

“Rusland zet in op massale mobilisatie. Wat neerkomt op wat Stalin destijds zou hebben gezegd: ‘Kwantiteit is een kwaliteit op zich.’ Rusland zet meer in op kwantiteit, Oekraïne op kwaliteit. De frontlijn is gigantisch lang; als een van de partijen ergens een doorbraak forceert, kan het op een andere plaats volkomen rustig zijn.

“In Charkiv trokken de Russen zich in september heel snel terug en Cherson is heroverd, maar dat is strategisch nog niet doorslag­gevend. Zolang beide partijen elk hun redenen hebben om te vechten, zal het niet stoppen.

“Zoals Zelensky zei: ‘De overwinning zal op het slagveld worden behaald, maar de oorlog zal diplomatiek beëindigd worden.’ Hoelang het zal duren eer het zover is, daar durf ik geen voorspellingen over te doen.”