Jan Balliauw over de oorlog in Oekraïne: ‘Ik heb altijd gezegd dat Poetin geen kamikazepiloot is. Daar blijf ik bij’

Over de vraag wat Jan Balliauw het meest trof tijdens zijn reportages in het oorlogsgebied, moet de Rusland- en Oekraïne-kenner van de VRT niet lang nadenken. “De enorme vastberadenheid waarmee de Oekraïners de Russische oorlogsmachine hebben doen stokken”, zegt hij.

“Wat me opvalt is dat mensen die bekend stonden als pro-Russische Oekraïners helemaal gedraaid zijn. Ik denk spontaan aan de militaire commandant van Kryvyi Rih die ik dit jaar sprak. Oleksandr Vilkoel, nog presidentskandidaat tegen Zelensky in 2019, wil nu met de Russen niéts meer te maken hebben. Bij de burgemeester van Odessa, die enkel Russisch spreekt, hoorde ik eenzelfde verhaal. Deze mensen voelen zich verraden. De omslag in hun denken is gigantisch, om wat de Russen hun land en bevolking aandeden. Ook al hadden ze in het verleden veel moeite met de Maidan-­omwenteling of met Zelensky als president, hun band met Kiev is nu sterker dan die met Moskou. In Odessa wordt dit gevoel gedeeld door de bevolking, zelfs bij tegenstanders van Zelensky. ‘Van Zelensky willen we niks weten, maar de Russen, die gaan we op de knieën dwingen’, hoor je er in de cafés.”

Welke gevolgen voor mensen die u ­persoonlijk kent, troffen u het meest?

“Ik ken veel mensen in Zaporizja, waar ik in 1989 op een cursus Russisch was met collega Stefan Blommaert. Onze vriendengroep is nu helemaal verspreid geraakt. De vrouwen en kinderen zijn ontheemd in ­Oekraïne of gevlucht naar het buitenland. Van de mannen zijn sommigen in het leger ingelijfd, met anderen is het contact zoek. Je leven wordt helemaal overhoopgehaald. Zelfs toen ik in Dnipro een groepje lachende vriendinnen aansprak in de hoop op positief nieuws vertelden ze snel ernstig: ‘We lachen nu omdat we niet meer weten of we dat morgen nog kunnen. Misschien is één van ons er dan niet meer.’ We onderschatten de enorme, psychologische, druk op de bevolking.”

Wat brengt de oorlogswinter?

“De winter speelt een rol als scherprechter. De Russen gebruiken de kou als wapen door de elektriciteit uit te schakelen. Januari en februari zijn de koudste maanden. Als je dan geen verwarming of stromend water hebt, worden de levensomstandigheden wel erg moeilijk. Tot nu zeggen de Oekraïners dat het de prijs is die ze moeten betalen. We moeten zien of ze binnen een paar weken ook nog zo denken... Ze hebben wel nog het militaire momentum. Hun vertraging van de voorbije weken heeft nog te maken met het modderseizoen. Met de bevroren ondergrond zullen ze met zwaar materieel makkelijker manoeuvreren. Ik ben voor dit conflict sinds 2014 twee keer aan de oostelijke frontlijn geweest in de winter. Daar was geen pauze, integendeel. Er werd het hardst gevochten. Meer terrein heroveren zit er dus zeker in.”

In Donetsk en Loehansk heb je nog ­Oekraïense separatisten die als ‘volks­republieken’ sinds 2014 samenwerken met de Russen. Zitten er door het gratuite geweld van het Russische leger ook barsten in hun loyauteit aan Moskou?

“De mensen die tegen het Russische beleid waren zijn lang geleden uit die gebieden weggevlucht. De achtergeblevenen in die ‘volksrepublieken’ steunen doorgaans Rusland wel. De motivatie is economisch. Op de Krim zag je dat ook. Oudere inwoners kregen plots hogere pensioenen van de Russen. Zo kreeg je groepen mensen die hopen dat er ooit een materieel voordeel zit in annexatie door Rusland. Zolang de oorlog duurt is daar uiteraard geen sprake van, integendeel. Wat er nu voor een extra dimensie zorgt, is dat heel veel gevluchte Oekraïners uit die gebieden nu aan de frontlijnen vechten om hun eigen huizen in dat bezet gebied te heroveren.”

Kan Zelensky ooit nog onderhandelen na Boetsja, Marioepol en alle andere plaatsen waar oorlogsmisdaden zijn ­gepleegd?

“Als Zelensky toegevingen doet, heeft hij er gelegen. Nu is dit in Oekraïne niet te verkopen. Misschien als men ooit uitgevochten is. De vraag is hoelang het land dit kan volhouden, hoelang het Westen zijn steun kan volhouden en hoelang Rusland oorlog kan blijven voeren. Op een dag zal men aan beide zijden wel een culminatie zien en dan zal men wel rond de tafel moeten gaan zitten, misschien niet meteen over een definitief akkoord, maar wel een waarbij men een wapenstilstand rond een soort contactlijn vastlegt. Zo ver zijn we absoluut nog niet, de oorlog zit nog in een zeer beweeglijke fase. Het zijn de Oekraïners die uiteindelijk zullen beslissen of er onderhandeld wordt. Zij vechten, zij sneuvelen, het Westen kan dit niet voor hen beslissen.”

We zijn ook afhankelijk van wat er in Poetins hoofd omgaat. Hoe ver durft hij nog te gaan?

“Poetin staat onder druk van de hardliners in Moskou om voluit te gaan. Nog niet alles is bestookt. De treininfrastructuur – essentieel voor de logistieke aanvoer van het leger en voor het personenvervoer – is bijvoorbeeld bijna niet aangevallen. De weg­infrastructuur is nog niet systematisch ­gebombardeerd... De commando- en communicatie­centra zoals het presidentieel paleis in Kiev zijn nog onaangeroerd.”

Oekraïne viel als vergelding Russische luchtmachtbasissen aan. Volgens de Russische nucleaire doctrine is een ‘aanval op het moederland’ een reden om kernwapens in te zetten. Hoe groot is dat risico?

“Tot nu toe hebben we geen tekens gezien dat Rusland kernwapens zou durven inzetten. Ik heb altijd gezegd dat Poetin geen kamikazepiloot is. Daar blijf ik bij. Hij wil met de invasie een plek in de geschiedenisboeken als de president die van de Russische federatie weer een imperium maakt. De inzet van kernraketten zou zijn plaats in de geschiedenis volstrekt negatief maken.”

Er was in Rusland een gedeeltelijke mobilisatie. Komt er een massa­mobilisatie?

“Die kans bestaat. Zoals Oekraïne massaal mobiliseerde en de hele samenleving ten dienste staat van de oorlog, kan ook Rusland die stap zetten. Ze hebben nog niet alles ingezet wat ze hebben. Hun economie is ook nog geen oorlogseconomie.”

Wat is Poetins politieke positie in het Kremlin?

“Poetin staat er onder heel zware druk omdat hij zich persoonlijk verbond met een militaire operatie die slecht loopt. De druk komt van twee kanten: van de hardliners én de onderhandelaars. De hardliners zijn nu publiek het meest uitgesproken: oud-­premier Medvedev, de Tsjetsjeense leider Kadyrov en Wagner-huurlingenleider Prigozjin. Dmitry Kozak, de vicekabinetschef van het Kremlin, is het bekendste voorbeeld van een onderhandelaar. Wie nu niet Poetins oor heeft, valt op door te zwijgen.”

Hebben de sancties intussen effect?

“De centrale bank heeft tot nu heel snugger de meeste effecten kunnen neutraliseren via overheidssteun. De gewone bevolking merkt het nog niet. Van vrienden in Sint-Petersburg hoor ik dat je zonder reservaties in het weekend niet op restaurant kan, dat je nog iPhones kan kopen... Maar, Rusland is een mammoettanker. Men moet nu al olie verkopen met serieuze kortingen. De oorlog kost handenvol geld. Op lange termijn zal dit zware gevolgen hebben voor de financiële houdbaarheid. Dan is de vraag hoe de bevolking zal reageren. Zetten ze ondanks de repressie het regime onder druk of lukt dat niet?”

Neemt de populariteit van Poetin al af?

“Poetin staat in de peilingen van onafhankelijke peilingscentrum Levada nog altijd op 77 procent. De trend blijft relatief ongeschonden. Er was een stijging van zijn populariteit na de inval in Oekraïne, een lichte daling na de gedeeltelijke mobilisering en nu zie je weer een kleine stijging. Dit betekent dus dat ondanks de grote zorgen Poetin voor veel Russen nog altijd de juiste man op de juiste plaats is. Daarom hebben mensen die politiek anti-Poetin zijn het moeilijk om de bevolking te mobiliseren.”

Of bewegen ze niet uit angst? Lokale ­politici zoals Ilja Jasjin die wel openlijk kritiek had, kreeg recent acht jaar cel?

“Jasjin heb ik twee keer ontmoet. Ik bewonder hem, maar de repressie is zo groot dat het moeilijk is voor mensen als hem om het vol te houden. Lokale protesten zie je wél, vooral in afgelegen deelgebieden zoals Boeratië, waar soldaten vonden dat ze te weinig salaris kregen, en waar men vond dat er te veel in afgelegen gemeenschappen werd gerekruteerd. Of dat echt een nationaal protest kan worden is moeilijk te voorspellen. Zoals de Oranje­revolutie en de Maidan-protesten in Oekraïne plots ontstonden, zullen we omwentelingen in Moskou ook niet zien aankomen.”

Denken de Russen: ‘Wir habes es nicht gewusst’, zoals de Duitsers in WOII?

“De Russen die het willen weten, weten alles, via VPN-verbindingen, via Russische media in het buitenland. Maar ja, de meesten sluiten hun ogen voor de oorlog omdat ze er anders niet meer verder mee kunnen leven. Wie weet wat er in Oekraïne gebeurt, móét weg en vlucht naar landen als Armenië. Maar de meesten maken het zich comfortabel door de waarheid te ontwijken. Het leven in Sint-Petersburg en Moskou was en is voor de middenklasse nog heel goed. Willen ze dat opgeven om de confrontatie aan te gaan met wat er niet klopt? Dat is hun dilemma.”

U maakte dit jaar veel ­reportages in ­andere oud-Sovjetlanden. Hoe kijken zij naar Poetins poging om de USSR te herstellen?

“Erg kritisch. Armenië heeft Moskou nog in september bijstand gevraagd toen Azerbeidjan plots Armeense steden begon te beschieten, maar Poetin gaf niet thuis. Ook in Centraal-Azië kon hij niets doen toen er gevechten losbarstten tussen Tadjzikistan en Kirgizië. De Kazachse president Tokajev denkt dan weer wantrouwig: ‘Wij zijn straks de volgende, als het hem in Oekraïne lukt.’ Door de verblinding van hun focus op het Westen was Rusland eigenlijk vergeten dat de grootste risico’s voor zijn strategische veiligheid vooral in het zuiden zitten: de Kaukasus, Centraal-Azië… Nu kunnen ze zich daar niet mee bezighouden omdat ze alles inzetten tegen Oekraïne. Je ziet dat de positie van Rusland in die regio, die voor hen zo essentieel is, erg is verzwakt.”

Ook tegenover China?

“Absoluut. Xi Jinping behandelt Poetin niet langer als gelijke, maar als een kleine broer die hij terechtwijst. Je ziet dat China volop de leemte van de verdwijnende Russische invloedssfeer aan het invullen is – niet militair, maar economisch. Als je naar Khabarovsk of Vladivostok in het noordoosten van Rusland trekt, is de bevolking niet meer gericht op Moskou maar op Harbin, de grootste Chinese stad over de grens. De Chinese invloed in die Russische uithoeken wordt nu versneld groter. De Russen kunnen daar weinig tegen inbrengen. Ze zijn bijna verplicht om zich te richten op China, bij wie ze hun gas en olie proberen te slijten. Chinese producten nemen nu de plaats in van westerse. Xi Jinping vindt het verschrikkelijk wat Poetin in Oekraïne deed, maar probeert er nu maximaal van te profiteren.”

Bestaat het risico van een rechtstreeks conflict met de NAVO nog?

“Dat risico is er nog steeds. We zagen met de inslag van een raket in Polen hoe gevaarlijk het kan zijn. Gelukkig heeft het escalatiemanagement van de NAVO daar goed gewerkt, en bleef het ver van de emotionele reacties op sociale media. Toch hou ik mijn hart vast als bijvoorbeeld boven de Oostzee door een vergissing een Russisch gevechtsvliegtuig wordt neergeschoten. Er zijn heel veel close calls. En er zijn geen noodkanalen meer zoals tijdens de Koude Oorlog. Het kleinste incident kan enorme gevolgen hebben.”

Hoe staan de Oekraïners vandaag ­tegenover de EU?

“Ze zien EU-lidmaatschap als de prijs van de overwinning. Daar vechten ze voor. De Maidan-revolutie ging daar ook over. Zij zeggen: wij zijn jullie frontlijn, wij verdedigen de waarden waar jullie voor staan. We vragen niet dat je komt vechten, dat zullen wij wel doen. Geef ons gewoon hulp, als we ons daarna maar bij jullie kunnen voegen.”

Kan en moet de EU meer doen?

“Wat er in Oekraïne gebeurt, is een Europees probleem. Het gaat om de veiligheid op ons continent. De EU zou op dat vlak toch een grotere rol moeten kunnen spelen. In het spel dat nu wordt gespeeld is de inzet zeer hoog. Individuele EU-lidstaten kunnen dit niet oplossen. Ze moeten het samen doen, maar het ontbreekt aan de wil. Zelfs Duitsland onderhandelt zijn eigen gascontracten nog terwijl groepsaankopen veel voordeliger zouden zijn.”

U bezocht Zelensky met premier De Croo. Maakt de Belgische steun een ­verschil?

“Zelensky omhelsde De Croo op het plein voor het presidentiële plein. Dat doet hij niet met iedereen. Hij zei ook dat hij België belangrijk vindt. Ze beseffen dat België militair niet veel kan doen, maar onze humanitaire noodhulp wordt in grote dank aanvaard. Zelensky beseft beter dan wie ook dat het zonder westerse hulp over en uit is.”